“Đầu xuân hội chợ tưng bừng Tết/ Đủ sắc màu chen lấn bao người/ Người bán, người mua, người xem hội/ Ngập tràn xuân mới tiếng cười tươi.” Đây là những câu thơ thể hiện niềm tự hào và ca ngợi chợ Gò của ông bà tổ tiên (thuộc thôn Phong Thạnh, thị trấn Tuy Phước, huyện Tuy Phước, tỉnh Bình Định). Phiên chợ đặc biệt này chỉ tổ chức vào ngày mồng 1 Tết Nguyên đán, đậm nét văn hóa của vùng “đất võ trời văn” và có lịch sử gắn liền với thời anh em Tây Sơn dựng cờ khởi nghĩa.
Phiên chợ độc đáo họp đúng mồng 1 Tết
Chợ Gò tọa lạc trên một gò đất dưới chân núi Trường Úc, bên dòng sông Hà Thanh chảy ra đầm Thị Nại. Mặc dù được gọi là chợ, nơi đây thực chất chỉ là một khoảng đất trống rộng rãi, không có lều quán hay gian hàng cố định. Suốt cả năm, nơi này không diễn ra bất kỳ hoạt động buôn bán nào, ngoại trừ một phiên chợ duy nhất vào ngày mồng 1 Tết. Theo truyền thuyết, chợ Gò ra đời từ thời anh em Tây Sơn dựng cờ khởi nghĩa. Khu vực này từng là thao trường quân sự, nơi bộ binh đóng tại núi Trường Úc và thủy binh từ đầm Thị Nại tập kết. Để xua tan nỗi nhớ nhà vào dịp Tết, các tướng lĩnh Tây Sơn đã tổ chức các cuộc vui ngay trên thao trường vào mồng 1.
Người xưa kể lại rằng, khi đó, binh lính cùng người thân được vui chơi đến lúc hoàng hôn buông xuống. Khi đêm về, lính trở lại nhiệm vụ canh gác, còn người nhà thì ra về. Cứ thế, mỗi năm, vào ngày đầu xuân, người thân binh lính lại tụ hội nơi đây, mang theo các sản vật cây nhà lá vườn để trao đổi. Theo thời gian, thói quen này trở thành một tập tục. Sau khi nhà Tây Sơn tan rã, nơi đây vẫn được người dân duy trì thành hội chợ xuân truyền thống hàng năm.
Đến thời Pháp thuộc, do chính quyền hạn chế tụ tập đông người, có lúc phiên chợ phải họp vào buổi tối. Dù gặp mưa lớn hay lụt lội, người dân vẫn kiên trì đội mưa đến chợ, đứng bán giữa nước ngập. Chính nhờ ý thức giữ gìn bản sắc mộc mạc của một phiên chợ quê mà chợ Gò đã tồn tại qua hàng trăm năm. Đó không chỉ là sự tri ân đối với các tướng lĩnh Tây Sơn mà còn thể hiện khát vọng về niềm vui và may mắn trong năm mới.
“Mua” lộc, cầu duyên
Khác hẳn với những chợ thông thường, chợ Gò mang dáng dấp của một lễ hội đón xuân. Ngay sau khi tiếng pháo giao thừa dứt, người dân khắp nơi mang đến những sản vật địa phương như rau củ, trái cây, thực phẩm, nhưng phổ biến nhất vẫn là cau trầu. Người bán bày hàng theo thứ tự, không chen lấn hay tranh giành. Mọi người đến đây không chỉ để buôn bán mà còn để “mua” lộc đầu năm.
Theo phong tục, khách hàng thường mua 12 lá trầu tượng trưng cho 12 tháng trong năm, 2 trái cau đỏ mọng, ít vôi Trường Úc và một chùm trái sung – biểu tượng cho sự sung túc, giàu có. Miếng trầu cau mang về thường được đặt trên bàn thờ tổ tiên hoặc dùng để bói cầu may. Nhiều người còn mang trầu cau lên núi Trường Úc viếng mộ. Dù chỉ là những món hàng đơn giản, vài ngàn đồng một gói, nhưng thiếu chúng, người ta cảm thấy như thiếu lộc đầu năm.
Muối cũng là mặt hàng được ưa chuộng, bởi câu “đầu năm mua muối, cuối năm mua vôi” đã ăn sâu vào tâm thức người dân. Đặc biệt, không ai trả giá tại phiên chợ này. Việc mua bán mang ý nghĩa trao lộc, chúc phúc an khang, thịnh vượng cho cả năm.
Một điều thú vị là nhiều đôi trai gái trẻ tuổi thường đến chợ Gò để cùng mua cau, trầu và vôi như một cách cầu duyên. Nhiều cặp đã nên duyên vợ chồng từ phiên chợ đặc biệt này.
Ngoài việc mua lộc, người dân còn tham gia vào các trò chơi dân gian như hát bội, hát bài chòi, đi cà kheo, múa võ, đánh cờ người… Điều đặc biệt là tục viết câu đối đỏ tại chợ Gò vẫn được duy trì. Những ông đồ già, khăn xếp áo the, ngồi viết câu đối trên giấy đỏ, tạo nên hình ảnh đậm chất truyền thống ngày Tết.
Nét văn hóa độc đáo của “đất võ”
Dù chỉ họp một ngày trong năm, chợ Gò mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc, vượt qua hàng ngàn phiên chợ khác để lọt vào top “100 phiên chợ độc đáo nhất Việt Nam” do Trung tâm Sách Kỷ lục Việt Nam xếp hạng.
Chợ Gò là hội chợ xuân lớn nhất tỉnh Bình Định, được duy trì suốt hàng trăm năm như một nét văn hóa cộng đồng đặc sắc. Với giá trị lịch sử và ý nghĩa văn hóa sâu sắc, chính quyền địa phương đang thu thập thêm tư liệu lịch sử để đề nghị công nhận chợ Gò là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
