Cách Đền Hùng khoảng 10km, làng cổ Hùng Lô, còn được gọi là làng Xốm, với bề dày lịch sử hơn 300 năm, tọa lạc ngay bên bờ sông Lô. Nhờ vị trí thuận lợi gần sông, từ xa xưa, nơi đây đã trở thành khu vực buôn bán nhộn nhịp, tấp nập thuyền bè. Những nghệ nhân tài hoa, thông minh, sáng tạo của An Lão - Hùng Lô đã để lại nhiều công trình văn hóa mang giá trị lâu dài, lan tỏa qua thời gian, bao gồm các công trình tín ngưỡng, tôn giáo như đình, chùa, đền... Ngoài ra, chợ Xốm cũng là một phần không thể thiếu trong đời sống của nhiều thế hệ người dân Hùng Lô.
Bước sang thế kỷ XV, dưới thời Hậu Lê, lịch sử ghi lại rằng, sau khi cuộc kháng chiến chống quân Minh kết thúc, vùng đất Kẻ Sủ (Lâu Thượng) và Kẻ Xốm (Hùng Lô) là những nơi phục hồi kinh tế mạnh mẽ nhất. Những địa danh này đi vào ca dao, tục ngữ, thể hiện sự thơ mộng, giàu tình cảm quê hương: "Chợ Xốm một tháng sáu phiên/ Cái nón chàng đội là tiền em mua"... Vào các ngày chợ phiên, thương nhân từ nhiều vùng như Thanh Hóa, Quảng Ninh, Tuyên Quang, Hà Nội mang đến đủ loại hàng hóa để buôn bán, trao đổi, đặc biệt là cá khô, đồ gốm sứ, vật dụng gia đình từ miền xuôi, trong khi người dân địa phương cung cấp lâm thổ sản như củ nâu, gạo, ngô, măng, sắn… tạo nên khung cảnh giao thương sôi động. Khi bến tàu được xây dựng vào cuối thế kỷ XIX, giao thông thủy từ Hà Nội đến Việt Trì, Chợ Bờ (Hòa Bình), Yên Bái, Tuyên Quang càng phát triển mạnh mẽ. Hãng Bạch Thái Bưởi duy trì ba chuyến tàu thủy mỗi tuần qua bến An Lão cho đến khi phá sản vào năm 1936 – 1937, khiến bến tàu ngừng hoạt động.
Nhờ nguồn thu nhập từ các nghề phụ, người dân Hùng Lô dành dụm mua đất trồng trọt. Dù phải đi làm từ sáng sớm đến tối muộn, họ vẫn miệt mài canh tác, tạo ra nguồn lương thực dồi dào, góp phần xây dựng quê hương. Công việc đồng áng kết hợp với sự phát triển nghề thủ công đã rèn luyện cho người Hùng Lô tính năng động, sáng tạo và tinh thần giao thương rộng rãi. Sản phẩm từ lúa gạo, mía đường như rượu, bánh đa, bánh đúc, bánh chưng, bánh gai, mì miến, kẹo lạc, kẹo vừng... đều mang hương vị thơm ngon, được sản xuất thủ công và bày bán không chỉ trong làng mà còn vươn xa đến nhiều tỉnh thành. Nhờ sự đa dạng trong ngành nghề, văn hóa ẩm thực của người dân nơi đây cũng rất phong phú và tinh tế.
Ngày nay, dù xã hội phát triển với sự xuất hiện của nhiều siêu thị, trung tâm thương mại hiện đại, chợ Xốm vẫn giữ được vị trí quan trọng trong đời sống của người dân địa phương. Chợ truyền thống không chỉ bảo tồn nét văn hóa xưa mà còn không ngừng phát triển, thu hút đông đảo bà con đến mua bán.
Một đặc điểm riêng của chợ Xốm là họp theo phiên, gồm phiên chính và phiên xép. Phiên chính diễn ra vào các ngày 1, 6, 11, 16, 21, 26 âm lịch hàng tháng, khi lượng người mua bán đông đúc hơn, hàng hóa phong phú và không khí nhộn nhịp hơn so với phiên xép. Chợ phục vụ chủ yếu cho người dân xã Hùng Lô và các khu vực lân cận như Kim Đức, Phượng Lâu (thành phố Việt Trì), xã Vĩnh Phú (huyện Phù Ninh) cũng như một số xã thuộc huyện Lập Thạch (tỉnh Vĩnh Phúc)...
Chợ Xốm có nét độc đáo là họp từ rất sớm và tan cũng nhanh. Thường bắt đầu từ khoảng 5h30 sáng và kết thúc vào tầm 10h - 11h trưa, tùy vào thời tiết và mùa vụ. Vào những ngày bận rộn, chợ có thể tan sớm hơn. Lượng người mua bán mỗi phiên có thể lên đến hàng trăm, thậm chí hàng nghìn lượt.
Mặt hàng bày bán tại chợ rất đa dạng, từ quần áo, trang sức, nông sản địa phương, đến các vật dụng phục vụ sản xuất và sinh hoạt. Những sản phẩm quen thuộc như mớ rau, con gà, con vịt, lá trầu, quả cau, nải chuối hay vài chiếc chổi đều có mặt. Những bà, những mẹ đến chợ có khi chỉ để bán một ít sản vật nhà làm nhưng vẫn mang đậm chất quê hương.
Các phiên chợ ngày nay vẫn duy trì nếp sinh hoạt cũ, họp từ sáng sớm đến khoảng nửa buổi. Khi đến chợ quê, ta vẫn bắt gặp những hình ảnh thân thuộc, mộc mạc, từ những sản vật theo mùa đến những món quà quê dân dã. Đặc biệt, các loại quà quê như kẹo bột, kẹo lạc, bánh rán, bánh gai, bánh đúc… luôn thu hút đông đảo người mua, nhất là để làm quà cho con cháu.
Không chỉ mang giá trị văn hóa, chợ Xốm còn đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển kinh tế - xã hội, đồng thời góp phần thúc đẩy phong trào "Người Việt ưu tiên dùng hàng Việt" và đưa hàng Việt về nông thôn. Tuy nhiên, vẫn còn những vấn đề cần quan tâm như vệ sinh an toàn thực phẩm, kiểm soát hàng giả, hàng nhái. Chất lượng thực phẩm chưa được kiểm soát chặt chẽ, tạo cơ hội cho thực phẩm không rõ nguồn gốc đến tay người tiêu dùng. Lực lượng thú y tại chợ còn hạn chế, chủ yếu kiểm soát thịt gia súc, gia cầm, trong khi việc quản lý các mặt hàng thủy hải sản, rau củ quả còn nhiều khó khăn.
Chợ Xốm không chỉ là một biểu tượng, mà còn là một di sản văn hóa phi vật thể gần gũi và thân quen. Khi ghé thăm Hùng Lô, du khách hãy dành chút thời gian dạo qua chợ Xốm để chọn cho mình những món quà quê giản dị nhưng đầy ý nghĩa dành tặng người thân và bạn bè. Những kỷ niệm từ phiên chợ quê chắc chắn sẽ để lại dấu ấn sâu sắc trong lòng mỗi người.
