Ẩn mình giữa những đồi thông cao vút, ngay ngã ba Hoàng Văn Thụ - Vạn Thành trên con đường dẫn về thác Cam Ly, lăng mộ của ông Nguyễn Hữu Hào - thân phụ của Nam Phương hoàng hậu là một điểm đến ít người biết đến nhưng lại mang đậm giá trị lịch sử, kiến trúc giữa lòng TP.Đà Lạt.
Ông Nguyễn Hữu Hào vốn là một đại điền chủ giàu có ở Tiền Giang, thuộc vùng Nam Bộ. Dù sinh ra nơi đồng bằng sông nước, ông lại chọn Đà Lạt cao nguyên mát lạnh và đầy tịch mịch làm nơi an nghỉ cuối cùng. Nguyện vọng này đã được người con gái duy nhất của ông là Nam Phương hoàng hậu - vị hoàng hậu cuối cùng của triều Nguyễn thực hiện một cách trọn vẹn và đầy kính cẩn.
Sinh thời, ông Nguyễn Hữu Hào rất yêu mến vùng đất này, gia đình ông cũng đã cho người làm khai khẩn hàng trăm hecta đất, lập nên những trang trại cà phê, chè rộng lớn tại vùng Xuân Trường, Trạm Hành và trung tâm TP.Đà Lạt ngày nay. Nhiều dinh thự có vị trí đẹp tại Đà Lạt cũng đã được Bảo Đại mua lại từ các quan chức Pháp, trong đó nổi tiếng nhất là dinh I, II và III.
Lăng tọa lạc trên đỉnh đồi, lọt thỏm trong rừng thông xanh mướt quanh năm. Tham quan lăng, sẽ thấy những con gió thổi đung đưa cành thông tạo nên một cảnh tượng huyền bí liêu trai.
Sau khi kết hôn với vua Bảo Đại năm 1934, Nam Phương hoàng hậu không chỉ trở thành biểu tượng của nét đẹp trí tuệ và hiện đại của phụ nữ Việt Nam đầu thế kỷ 20 mà bà còn là người con hiếu thảo. Bà đưa cha mẹ từ miền Tây lên sinh sống tại Đà Lạt, sau khi cha mẹ qua đời, bà thực hiện di nguyện của đấng sinh thành.
Năm 1937, bà cho xây dựng khu lăng mộ cho cha mình trên một ngọn đồi thoai thoải, nơi thiên nhiên và con người như giao hòa trong sự yên bình tuyệt đối.
Mất 4 năm để hoàn thành, khu lăng mộ được xây dựng bằng đá xanh nguyên khối, vật liệu gợi nên sự bền vững và trang nghiêm. Kiến trúc lăng mộ mang đậm phong cách truyền thống của người Việt, kết hợp khéo léo với những dấu ấn của văn hóa phương Tây và Công giáo - tôn giáo mà gia đình hoàng hậu theo đuổi.
Cổng vào lăng nằm dưới chân đồi, nổi bật với bốn trụ cao chạm khắc hoa sen và tượng chó ngao - biểu tượng của sự bảo vệ thiêng liêng. Hai cặp câu đối do chính Nam Phương hoàng hậu đề tự, thể hiện tấm lòng tưởng niệm sâu sắc dành cho đấng sinh thành.
Con đường dẫn lên khu mộ gọi là "Nhất chính đạo", gồm 36 bậc đá với các chiếu nghỉ đan xen, tạo cảm giác như một hành trình hướng về sự thanh tịnh. Cuối con đường là hai tượng sư tử đá trấn giữ trước nhà mồ, như bảo hộ linh hồn người đã khuất.
Ở bậc thang cuối cùng là tượng hai con sư tử đá trấn giữ trước khu vực nhà mồ.
Khung cảnh thơ mộng nhưng không kém phần kì bí ở đây rất hút những người thích khám phá.
Mộ ông Nguyễn Hữu Hào và cụ bà Lê Thị Bính được tạc bằng đá xanh nguyên khối với nhiều hoa văn thể hiện sự quyền uy, giàu có. Hai ngôi mộ được đặt song song, cao hơn mặt nền khoảng 30cm trong một tòa lăng được xây dựng theo lối kiến trúc phảng phất dấu ấn cung đình Huế. Chính giữa hai ngôi mộ là một chiếc bàn cũng được tạc bằng đá xanh.
Đặc biệt, phía sau ngôi mộ là một nhà bia nhỏ bằng đá, khắc bài minh do chính hoàng hậu Nam Phương soạn năm 1939. Đây không chỉ là một di tích tưởng niệm người cha kính yêu, mà còn là minh chứng cho tình cảm gia đình sâu sắc của một hoàng hậu giữa bối cảnh lịch sử biến động.
Bên trong lăng là hai ngôi mộ của vợ chồng ông Nguyễn Hữu Hào được song táng theo quan niệm “Càn Khôn hiệp đức".
Những bia đá ở phía sau phần mộ ghi thông tin về gia đình của Nam Phương hoàng hậu.
Trải qua gần 80 năm, lăng mộ vẫn giữ được vẻ đẹp cổ kính, mái ngói hoàng lưu ly cùng trần lăng mô phỏng hình dàn hoa, đỉnh mái là thánh giá - vừa mang nét phương Đông truyền thống, vừa mang nét của phương Tây. Nơi đây không chỉ là một di tích hiếm hoi kết nối giữa hoàng gia triều Nguyễn với vùng đất cao nguyên, mà còn là một điểm đến đầy cảm xúc cho du khách tìm về sự lặng lẽ, thanh tịnh giữa thiên nhiên hoang sơ.
Lăng mộ của cha Nam Phương hoàng hậu lại mang một nét riêng biệt: không ồn ào, không phô trương, chỉ lặng lẽ nằm giữa ngàn thông, như chính nhân cách của vị hoàng hậu tài sắc vẹn toàn.
Nhiều năm qua, khu lăng mộ chưa được đưa vào trùng tu, khai thác theo hướng du lịch. Do đó, mà khu lăng mộ vốn ẩn mình giữa khu đồi thông càng trở nên trầm mặc. Không nhiều du khách biết đến sự tồn tại của khu lăng mộ. Ngày nay, khu lăng mộ có dấu hiệu xuống cấp, một số chi tiết quanh phần mái, bậc thang, lan can bị sứt mẻ.
Vẻ đẹp rêu phong, mộc mạc thu hút sự tò mò của nhiều du khách.
Hiện nay, khu lăng mộ đang bị lãng quên, ít có người đến ghé thăm. Xung quanh nơi này cây cỏ, bụi rậm mọc lên khắp nơi, trở nên hoang vu. Một số bậc thềm trong khu vực bia mộ đã bị nứt vỡ, hư hại do tác động bên ngoài. Do đó, khi đến đây, du khách nên đi theo nhóm hoặc có sự hướng dẫn từ hướng dẫn viên, người dân địa phương. Bên cạnh đó, du khách chỉ nên ghé thăm khu vực này vào buổi sáng, khi đó nắng sẽ chiếu xuyên qua những tán lá, giúp du khách có những bức ảnh đẹp.
