Trong kho tàng ẩm thực Việt Nam, mỗi vùng đất đều có những nguyên liệu tưởng chừng quen thuộc nhưng lại được chế biến thành món ăn đặc trưng, gắn liền với đời sống và tín ngưỡng bản địa. Với người Chăm ở Ninh Thuận, Bình Thuận – vùng đất khô hạn khắc nghiệt mang tên Pandurangga xưa – lá me non chính là một trong những nguyên liệu đặc biệt ấy. Loại lá nhỏ bé, ít được chú ý ở nhiều nơi, lại trở thành nền tảng tạo nên “mâm cao cỗ đầy” trong bữa cơm và các lễ hội quan trọng của đồng bào Chăm.
Theo quan niệm của người Chăm, cây cối là nơi trú ngụ của linh hồn và ma quỷ. Vì vậy, họ thường hạn chế trồng cây có tán rộng, lá lớn. Riêng cây me lại được giữ lại nhiều trong đời sống, bởi tuy có tán rộng nhưng lá nhỏ, không phải nơi trú ngụ của tà khí. Hơn nữa, cây me có sức sống bền bỉ, thích hợp với khí hậu khô nóng, chịu hạn khắc nghiệt của vùng đất Ninh Thuận, Bình Thuận. Chính vì vậy, hầu như mỗi gia đình Chăm đều có ít nhất một cây me, từ khu dân cư đến các tháp Chăm cổ kính.
Sau những cơn mưa dông đầu mùa, gốc me bắt đầu đâm chồi, lá non mơn mởn xuất hiện. Đây cũng là tín hiệu báo mùa lá me non – thời điểm bắt đầu một chuỗi món ăn phong phú, mang đậm dấu ấn ẩm thực của đồng bào Chăm. Trong bối cảnh khí hậu nắng gắt, lá me non với vị chua nhẹ trở thành “gia vị vàng” giúp thanh nhiệt cơ thể, được sử dụng phổ biến trong nhiều món canh, món kho, món mắm và cả các món trộn đặc sắc.
Nhắc đến lá me non trong ẩm thực Chăm, trước tiên phải kể đến các món canh. Canh chua dùng lá me non để tạo vị chua là nét độc đáo hàng đầu. Người Chăm có thể nấu canh chua với lá giang, nhưng lá me non vẫn được ưa chuộng hơn cả. Trong nồi canh cá rô đồng, cá tràu, con dông – đặc sản vùng cát – bao giờ trước khi bắc xuống bếp cũng được thả vào một nắm lá me non bằm nhỏ, tạo nên hương vị chua thanh, dậy mùi hấp dẫn.
Đặc biệt, món canh rau rừng thập cẩm – còn gọi là canh bồi – là một trong những món ăn tiêu biểu. Canh bồi được nấu từ nhiều loại rau rừng, có thể thêm mướp, bầu, khổ qua, kết hợp cùng cá tươi. Người Chăm còn cho thêm bột gạo vào nồi để tạo độ sánh. Khi nồi canh vừa chín, lá me non và mắm nêm sẽ được cho vào, làm nên hương vị vừa lạ vừa quen. Canh bồi là món ăn dân dã, nhưng bên cạnh đó, cộng đồng Chăm Bà-ni còn có món canh thịt dê nấu thập cẩm – chỉ xuất hiện trong dịp lễ hội hay đám cưới. Thịt dê kết hợp với rau củ như đu đủ, cà dĩa, bí đỏ, bầu, cùng với lá me và nước gạo rang giã nhuyễn, tạo nên món canh vừa bổ dưỡng vừa mang tính nghi lễ.
Không chỉ lá, trái me non cũng được người Chăm tận dụng để chế biến nhiều món ăn. Trong các món kho truyền thống, cá đồng như cá sặc, cá rô, cá lòng tong khi kho cùng nước mắm, đường, ớt, tiêu, nghệ, hành tím… không thể thiếu vài trái me sống để tạo độ chua đặc trưng. Chính vị chua nhẹ của trái me non đã làm dậy hương vị mặn mà, đưa cơm.
Đặc biệt, trái me non còn là gia vị quan trọng trong nhiều món mắm. Người Chăm nổi tiếng với các loại mắm như nước mắm, mắm nêm, mắm cá lòng tong, mắm ruột, mắm kho quẹt, mắm chưng. Từ nước mắm, họ giã thêm me non, ớt và đường để tạo thành món mắm me. Loại mắm này vừa có thể dùng làm nước chấm, vừa có thể chan cơm. Khi hết mùa me non, người Chăm thay bằng me chín để duy trì hương vị. Mắm me không chỉ là món ăn, mà còn là minh chứng cho sự sáng tạo trong ẩm thực của cộng đồng nơi đây.
Ẩm thực Chăm còn nổi bật với các món trộn sử dụng lá me non. Một trong những món phổ biến là rau trộn từ thân cây chuối non. Phần lõi non của thân chuối được bào mỏng, ngâm nước để loại bỏ nhựa, sau đó trộn cùng ngọn lá dẹp, lá chùm ruột non, lá lốt và lá me non. Món rau trộn này thường được chấm với mắm nêm, ăn kèm cùng nước lèo thịt dê. Đây là món ăn đặc trưng, thường chỉ xuất hiện trong những dịp quan trọng của cộng đồng.
Ngoài ra, món cơm trộn (Lithei jrau) cũng gây ấn tượng mạnh. Cơm trắng, đặc biệt là cơm nguội, được trộn cùng mắm nêm giã me non, ớt, hành và nhiều loại rau rừng như lá dẹp, ngọn xoài non, lá dông, lá chùm ruột, chồi vừng. Tất cả được hòa quyện thành hỗn hợp đậm đà, ăn kèm cà giòn, cà dĩa, cá rô nướng. Món ăn dân dã nhưng lại là biểu tượng cho sự hòa quyện giữa vị chua thanh, cay nồng và hương thơm của rau rừng.
Không chỉ ở Ninh Thuận, Bình Thuận, vùng đất Khánh Hòa cũng gắn bó với lá me non trong nhiều món ăn. Dù khí hậu không khắc nghiệt bằng, nhưng ẩm thực nơi đây có nhiều nét tương đồng, nhất là món canh chua lá me non. Vào cuối xuân, đầu hè – mùa cá nục tươi – các gia đình thường nấu canh chua cá nục hoặc cá liệt với lá me non. Vị chua dịu nhẹ, thanh mát giúp giải nhiệt nhanh chóng trong ngày hè oi ả. Bữa cơm với nồi canh chua lá me non, chén nước mắm nhĩ dằm ớt xiêm xanh và bát cơm trắng nóng hổi đã trở thành ký ức khó quên của nhiều người con xa quê.
Có thể thấy, lá me non không chỉ là một nguyên liệu nấu ăn đơn thuần mà còn mang trong mình giá trị văn hóa sâu sắc. Với người Chăm, cây me vừa có ý nghĩa tâm linh, vừa là nguồn thực phẩm quan trọng gắn liền với đời sống hằng ngày. Những món ăn từ lá me non phản ánh sự thích ứng của con người với điều kiện tự nhiên khắc nghiệt, đồng thời thể hiện sự sáng tạo trong ẩm thực dân gian. Từ nồi canh dân dã đến món ăn nghi lễ, từ mâm cơm thường ngày đến cỗ bàn lễ hội, lá me non hiện diện như một phần không thể thiếu, làm nên hương vị riêng biệt của vùng đất Pandurangga.
Ẩm thực Chăm với nguyên liệu từ lá me non vì thế không chỉ hấp dẫn về hương vị mà còn chứa đựng câu chuyện văn hóa độc đáo. Đó là câu chuyện về sự gắn kết giữa con người với thiên nhiên, về niềm tin tâm linh và sự sáng tạo trong sinh hoạt ẩm thực. Với du khách yêu thích trải nghiệm văn hóa vùng miền, việc tìm hiểu và thưởng thức những món ăn từ lá me non chính là một cách để khám phá chiều sâu bản sắc Chăm – một cộng đồng giàu truyền thống và bản lĩnh thích nghi nơi xứ nắng hạn
