Cây đắng cảy hay còn gọi là bọ mẩy, đại thanh, bọ nẹt,… tên khoa học là Clerodendron cyrtophyllum Turcz. Đây là loài thân thảo lâu năm, cao khoảng 1 mét, mọc nhiều ở các tỉnh phía Bắc như Lạng Sơn, Tuyên Quang, Hà Giang và đặc biệt phổ biến tại Phú Thọ.
Lá cây có hình mác, màu xanh thẫm, khi vò tỏa mùi hăng đặc trưng. Hoa đắng cảy nhỏ màu trắng, mọc ở đầu cành, chia 5 cánh, có tua nhụy dài, gần giống hoa đu đủ đực. Quả hạch, hình trứng và khi chín có màu đen.
Rau đắng cảy có thể thu hái quanh năm, nhưng ngon nhất là vào mùa xuân, từ tháng 1 đến tháng 3. Thời điểm đó, mưa xuân lất phất, khí hậu ấm áp, cây đắng cảy sẽ đâm chồi nảy lộc. Những đọt non căng mọng, mỡ màng mọc chi chít trên cành chính là “lộc rừng” mà người dân địa phương mong chờ. Họ rủ nhau lên núi hái rau, chọn ngày nắng ấm để giữ nguyên độ tươi ngon.
Hoa của cây đắng cảy.
Quả của cây đắng cảy.
Rau đắng cảy có thể được chế biến thành nhiều món ăn đa dạng như xào trứng, nấu canh thịt bằm, xào tỏi hay hấp trong ống nứa. Mỗi cách làm lại mang đến một hương vị riêng, nhưng tựu chung đều có vị đắng lúc đầu nhưng càng ăn càng thấy ngọt dịu về sau.
Tại các chợ quê, rau đắng cảy được bán với giá khá “mềm”, chỉ khoảng 30.000 - 50.000 đồng/kg. Nhưng ở Hà Nội hay các tỉnh đồng bằng, rau này có thể lên đến 80.000 - 100.000 đồng/kg, và vẫn được nhiều người săn lùng.
Theo kinh nghiệm dân gian, đắng cảy rất tốt cho phụ nữ sau sinh vì giúp lợi sữa, kích thích tiêu hóa và hồi phục sức khỏe nhanh chóng. Tuy nhiên, rau chỉ nên ăn khi đã nấu chín và phụ nữ mang thai cần thận trọng khi dùng.
Không chỉ là nguyên liệu ẩm thực, đắng cảy còn là vị thuốc nam được sử dụng từ lâu đời. Theo Đông y, thân và lá cây có vị đắng, tính hàn, lợi vào các kinh can, tâm, vị, có tác dụng thanh nhiệt, giải độc, lương huyết, chỉ huyết và tiêu viêm, hạ sốt,… Không những vậy, người ta còn thường dùng lá, thân cây đắng cảy sao vàng, sắc nước uống như trà để giải nhiệt.
Thử nghiệm hiện đại cũng cho thấy nước sắc từ lá cây đắng cảy có thể ức chế một số vi khuẩn gây bệnh tiêu hóa, kể cả các chủng vi khuẩn đã kháng kháng sinh.
Trên lâm sàng, các chế phẩm từ cây đắng cảy được sử dụng hỗ trợ điều trị nhiều bệnh lý, từ sốt cao, viêm họng, viêm gan, viêm phổi cho đến viêm da dị ứng, mụn nhọt mưng mủ… Một số nghiên cứu còn cho thấy loại cây này có khả năng kháng virus và tăng cường sức đề kháng tự nhiên của cơ thể. Chính vì thế, cây đắng cảy được ví như “nhân sâm rừng”.
Cách trồng và chăm sóc cây rau đắng cảy
Tuy là cây dại mọc hoang nhưng giờ đây, nhiều người đã trồng cây này trong vườn nhà để thu hái quanh năm, đỡ phải lên rừng kiếm. Phương thức sinh sản chủ yếu của cây đắng cảy là bằng hạt.
Quả chín của cây có thể được thu hái vào thời điểm cuối tháng 8 đến giữa tháng 11, phơi khô và bảo quản để gieo trồng vào giữa tháng 3 đến tháng 4 năm sau.
Khi gieo hạt, bạn chỉ cần rắc hạt giống lên đất tơi xốp, màu mỡ rồi phủ thêm một lớp đất mỏng. Sau đó, phủ rơm lên bề mặt để giữ ẩm cho đất và tránh làm trôi hạt khi tưới nước. Khi hạt nảy mầm, có thể bỏ rơm ra.
Khi cây non đã ra được 2-3 lá thật, bạn có thể mang ra trồng ngoài đất hoặc trong chậu. Nên trồng từ tháng 12 đến tháng 1, khi thời tiết mát mẻ. Khi trồng, nếu cây con quá non, mảnh thì có thể cắt bớt phần ngọn non phía trên; nếu rễ chính quá dài, có thể tỉa bớt phần cuối của rễ.
Ngoài phương pháp gieo hạt, bạn cũng có thể tìm cây giống tại các cửa hàng cây giống.
Cây đắng cảy có sức sống mãnh liệt vì là cây dại, nhưng muốn cây phát triển tốt, có nhiều lá non thì trong quá trình chăm sóc bạn cần chú ý tới những yếu tố sau:
- Tưới nước và bón phân
Sau khi trồng, nếu gặp thời tiết khô hạn, ban đầu nên tưới ít và thường xuyên (1–2 tuần/lần), sau đó giảm dần tần suất khi cây lớn hơn. Khi tán và rễ cây phát triển, có thể điều chỉnh tần suất tưới linh hoạt tùy theo địa hình, thời tiết. Những ngày mưa cần chú ý thoát nước kịp thời để tránh úng gây thối rễ.
Vào đầu đông, kết hợp xới đất và bón phân chuồng, phân hữu cơ hoặc bã đậu nành làm phân nền. Cuối tháng 2 đến đầu tháng 3 có thể bón thúc bằng phân hỗn hợp NPK hoặc phân hữu cơ để kích thích nảy mầm. Đầu tháng 5 tiếp tục bón thêm NPK hoặc phân hữu cơ. Sau mỗi lần hái ngọn non, có thể phun phân bón lá (ure pha loãng kết hợp với kali dihydrophosphat) để bù đắp dinh dưỡng cho cây.
- Tạo tán và tỉa cành
Vào mùa đông, khi dọn vườn, cần cắt bỏ các cành sâu bệnh, cành yếu và cành mọc quá dày. Khi cây giống đã bén rễ và mọc chồi mới, nên cắt ngọn ở vị trí cách mặt đất khoảng 15 cm để định hình thân chính.
Khi thân chính mọc chồi, chọn giữ lại 3 cành khỏe phân bố đều, đồng thời tỉa bỏ các chồi không cần thiết. Nếu cây sinh trưởng yếu, có thể tiến hành tỉa mạnh để phục hồi sức sống, giúp cây phát triển trở lại.
- Phòng trừ sâu bệnh
Cây đắng cảy nói chung ít bị sâu bệnh, nhưng đôi khi có thể gặp các bệnh như phấn trắng, mốc đen, hoặc bị côn trùng như rệp, nhện đỏ, rệp sáp, ve sáp, và bọ phấn tấn công. Biện pháp phòng trừ chủ yếu là thu hái ngọn đúng lúc để tránh làm cây suy kiệt.
Vào mùa đông cần cày xới, bón phân và làm sạch vườn. Sau đó phun dung dịch vôi lưu huỳnh lên mặt đất. Đầu xuân khi cây bắt đầu đâm chồi thì phun thêm dung dịch Bordeaux.
Trong giai đoạn cây sinh trưởng, nếu gặp sâu hại nhiều, có thể rắc tro thân cây hoặc dùng nước ngâm bánh dầu trà hoặc thân thuốc lá phơi khô ngâm nước sôi, lọc lấy nước trong để phun phòng trừ.
