Với không ít người, mối được xem là loài vật gây hại, ẩn mình trong những góc khuất ẩm mục hay phá hoại của cải. Thế nhưng, trên đỉnh Trường Sơn hùng vĩ, nơi đồng bào Cơ Tu đã bao đời nay bám trụ, loài vật này lại mang một ý nghĩa hoàn toàn khác: mối là một đặc sản trứ danh, một món quà quý giá của núi rừng, ẩn chứa bao tinh túy và dưỡng chất. Đó không chỉ là một món ăn, mà còn là một câu chuyện về sự giao hòa cùng thiên nhiên, về lòng hiếu thảo và nét đẹp văn hóa truyền thống của một tộc người giàu bản sắc.
Đồng bào Cơ Tu sinh sống chủ yếu tại các huyện Đông Giang, Nam Giang, Tây Giang thuộc tỉnh Quảng Nam và một phần ở Tây Nam tỉnh Thừa Thiên Huế. Cuộc sống của họ gắn liền với rừng xanh, với những con suối, ngọn đồi, và cả những dấu hiệu tinh tế của tự nhiên. Mùa mưa, từ tháng 3 đến tháng 8 âm lịch hàng năm, không chỉ mang theo dòng nước mát lành mà còn là mùa của những cuộc “săn mối” đầy thú vị. Đây là lúc những con mối cánh, hay còn gọi là cláp theo tiếng Cơ Tu, xuất hiện nhiều nhất, béo ngậy và ngọt lành, trở thành nguyên liệu chính cho những món ăn hấp dẫn, níu chân du khách thập phương.
Mối cánh không chỉ là nguồn thực phẩm giàu dinh dưỡng mà còn được xem là biểu tượng của sự no đủ, sung túc trong cộng đồng. Đặc biệt, món cháo mối (cláp p’chơ) mang một ý nghĩa thiêng liêng, thường được người con rể Cơ Tu tự tay chế biến để tỏ lòng hiếu thảo với cha mẹ vợ. Hương vị ấm nồng của bát cháo không chỉ nuôi dưỡng thể chất mà còn gắn kết tình cảm gia đình, như một lời cam kết về sự gắn bó bền chặt.
Cách bắt mối của người Cơ Tu không đơn thuần là một công việc mưu sinh, mà còn là một nghệ thuật, một nghi thức giao hòa với thiên nhiên. Nó thể hiện sự tinh tế trong cách họ quan sát và tận dụng những tín hiệu từ vũ trụ. Khi phát hiện những đàn mối bắt đầu bay ra khỏi tổ, đó là dấu hiệu không thể rõ ràng hơn: trời sắp đổ mưa. Cả làng như bừng tỉnh, chuẩn bị cho một cuộc thu hoạch đặc biệt.
Họ nhanh tay thắp một cây đèn dầu hoặc đèn cầu, loại đèn có ánh sáng dịu nhẹ, đặt vào giữa một cái thau nước lớn rồi mang ra đặt ở giữa sân. Ánh sáng từ ngọn đèn như một lời mời gọi đầy ma lực. Từng đàn mối thấy ánh sáng sẽ thi nhau bay đến, sà xuống gặp mặt nước. Đôi cánh mỏng manh khi dính nước trở nên nặng trĩu, khiến chúng không thể bay lên được và nằm lại trong thau. Thỉnh thoảng, người ta lại nhẹ nhàng khuấy nước trong thau để giữ cho mối nằm yên. Càng nhiều mối bay ra, báo hiệu một trận mưa càng lớn, và cũng là một mùa màng bội thu của "tôm bay" núi rừng.
Khi những giọt mưa đầu tiên đổ xuống, công việc bắt mối sẽ dừng lại. Mối được vớt ra một cái mẹt hoặc rổ lớn. Công đoạn tiếp theo đòi hỏi sự khéo léo và tỉ mỉ: rửa mối nhẹ nhàng nhiều lần bằng nước sạch, dùng các ngón tay đảo nhẹ và sảy để những chiếc cánh mỏng manh tự động bung ra. Phần thân mối vàng ươm, béo ngậy chính là nguyên liệu quý giá cho những món ăn đặc sản sau này. Đây là một minh chứng cho sự kiên nhẫn và trân trọng mà người Cơ Tu dành cho từng nguyên liệu từ thiên nhiên.
Mối cánh sau khi được sơ chế cẩn thận sẽ trở thành nguyên liệu chính cho nhiều món ngon, trong đó nổi bật nhất là cháo mối (cláp p’chơ). Món ăn này không chỉ thơm ngon, bổ dưỡng mà còn chứa đựng ý nghĩa văn hóa sâu sắc, ví von như "tôm bay" của núi rừng.
Cách chế biến cháo mối cũng khá đơn giản nhưng lại đòi hỏi sự tinh tế để giữ trọn vẹn hương vị tự nhiên của mối. Mối sau khi được làm sạch và tách cánh sẽ được mang đi rang cho thật thơm. Đây là bước quan trọng để mối dậy mùi và trở nên giòn hơn. Gạo được ninh nhừ thành cháo trắng mịn, sau đó mối đã rang sẽ được cho vào, khuấy đều và nêm nếm gia vị vừa ăn. Bát cháo nóng hổi tỏa ra mùi thơm đặc trưng, vị ngọt thanh, béo ngậy của mối hòa quyện cùng vị bùi của gạo. Món ăn không cầu kỳ về hương vị, chỉ mang đến cảm giác nhẹ nhàng, thanh đạm nhưng lại vô cùng lôi cuốn, ăn mãi không ngán. Giữa tiết trời mưa rét của núi rừng, còn gì tuyệt vời hơn khi được thưởng thức một bát cháo mối ấm nóng, cảm nhận sự giao hòa của đất trời trong từng thìa cháo.
Ngoài cháo mối, đồng bào Cơ Tu còn sáng tạo ra nhiều món ăn hấp dẫn khác từ mối cánh, góp phần làm phong phú thêm nền ẩm thực độc đáo của mình.
Mối rang là một món ăn vặt được ưa chuộng. Mối được rang trên chảo nóng cho đến khi bốc hơi và khô dần. Khi mối đã chín, một mùi thơm quyến rũ, ngào ngạt lan tỏa, gợi nhớ hương thơm của châu chấu nướng, kèm theo những tiếng nổ lẹt đẹt vui tai. Lúc này, mối được đổ ra mẹt, sảy hoặc dùng quạt để thổi bay cánh, chỉ còn lại thân mối vàng ươm, giòn rụm. Mối rang không chỉ để “ăn chơi” mà còn được giã nát, nén lại thành bánh để ăn dần. Để bảo quản, người Cơ Tu thường rang mối với một chút muối rồi cất trong ống lồ ô, treo gác bếp để dành ăn lai rai hoặc làm mồi trong những bữa nhậu thân mật. Hương vị ngọt ngào, béo bùi của món mối rang chắc chắn sẽ khiến thực khách khó quên.
Một món ăn khác cũng rất “đưa cơm” là mối dầm mắm hoặc mối giã muối. Mối được làm sạch, sau đó dầm với nước mắm hoặc giã nhuyễn với muối ớt, tạo nên một món ăn đậm đà, kích thích vị giác. Vị mặn mà, cay nhẹ của gia vị hòa quyện với vị béo của mối, khiến bữa cơm của đồng bào trở nên hấp dẫn hơn bao giờ hết. Những món ăn này không chỉ là nguồn cung cấp dinh dưỡng mà còn là cách người Cơ Tu thể hiện sự sáng tạo và khả năng tận dụng tối đa những gì thiên nhiên ban tặng.
Có thể nói, mối không chỉ là một loài vật, mà đã trở thành một biểu tượng của văn hóa ẩm thực Cơ Tu, một phần không thể thiếu trong cuộc sống của đồng bào trên đỉnh Trường Sơn. Từ cách bắt mối tinh tế đến những món ăn đa dạng, tất cả đều thể hiện sự hòa mình vào thiên nhiên, sự trân trọng những gì mình có và đặc biệt là nét đẹp của lòng hiếu thảo, tình cảm gia đình.
Đến với vùng đất của người Cơ Tu vào mùa mưa, không chỉ để chiêm ngưỡng cảnh sắc núi rừng hùng vĩ, mà còn là để trải nghiệm những hương vị độc đáo, để lắng nghe những câu chuyện về "tôm bay" và những giá trị văn hóa đang được gìn giữ qua bao thế hệ. Đây chắc chắn sẽ là một hành trình khám phá đầy cảm xúc và đáng nhớ, mở ra một góc nhìn mới mẻ về sự phong phú của ẩm thực và văn hóa Việt Nam.
