Tại chùa Bối Khê, xã Tam Hưng, huyện Thanh Oai, ngoại thành Hà Nội, nhà nghiên cứu âm nhạc - nghệ sĩ Nguyễn Quang Long đã giới thiệu với công chúng yêu văn hóa dân gian hình ảnh hoa sen nằm trong giả thuyết chính là "cành hoa sen" đã đi vào ca dao Việt Nam qua bao thế hệ: "Đêm qua tát nước đầu đình/ Bỏ quên cái áo trên cành hoa sen", "Lên chùa bẻ một cành sen/ Ăn cơm bằng đèn đi cấy sáng trăng..."
Nếu giả thuyết này là đúng thì hầu hết mọi người thường chỉ biết đến bông hoa sen mọc trong đầm mà quên mất rằng trên đời vẫn có cây hoa sen vươn cành để chàng trai đi tát nước đầu đình thuở xưa vắt áo.
Chi tiết này đương nhiên sẽ hóa giải được cả câu hỏi: Cành hoa sen trong ca dao có thật hay không?
Nhà nghiên cứu Nguyễn Quang Long
Loài cây mà nghệ sĩ Quang Long nhắc đến được trồng tại chùa Bối Khê, gắn biển với tên gọi: Cây sen đất. (có nơi gọi là cây sen núi). So với bông hoa sen mọc trong đầm thì hoa sen đất có cánh màu trắng, nhị vàng, to tương đương sen đầm, cánh hoa khum khum như bàn tay chụm lại. Đặc biệt, nụ của hoa sen đất khi chưa nở rất giống nụ sen trắng trong đầm.
Theo quan sát của chúng tôi, cây sen đất có thân gỗ, gần giống thân cây hồng xiêm, lá giống lá đa. Hàng năm, sen đất chỉ nở duy nhất một lần vào tháng Tư âm lịch.
Nhà nghiên cứu âm nhạc Nguyễn Quang Long tiết lộ, sau rất nhiều nỗ lực tìm kiếm của anh và các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian thì anh tạm thời kết luận: Trên khắp vùng đồng bằng Bắc Bộ chỉ duy nhất ở chùa Bối Khê có cây hoa sen đất lâu đời dù vài năm gần đây, giống cây này được rao bán khá nhiều, có thể được nhập từ nước ngoài!
Hoa sen đất
"Cách đây chừng 7-8 năm, trong hành trình tìm hiểu về các nghệ nhân hát xẩm, những câu hát xẩm, hát trống quân... chúng tôi tình cờ biết đến chùa Bối Khê và cây hoa sen đất. Khi đó, có cây hoa sen rất to đằng sau chùa và nhà chùa nỗ lực nhân giống cây hiếm này ra nhiều cây khác. Gần đây, có dịp quay trở lại, tôi đã thấy khuôn viên chùa hiện hữu 5 - 6 cây hoa sen cao quá đầu người được nhân giống từ cây sen già nay đã không còn nữa", nghệ sĩ Nguyễn Quang Long chia sẻ.
Nói về giả thuyết "cành hoa sen" trong câu ca dao: "Đêm qua tát nước đầu đình/ Bỏ quên cái áo trên cành hoa sen" chính là cành của cây sen đất chứ không phải bông sen trong đầm như nhiều người vẫn nghĩ, nhà nghiên cứu âm nhạc Nguyễn Quang Long phân tích: "Toàn bộ không gian trong bài ca dao này toát lên khung cảnh của đồng bằng Bắc Bộ, nên chúng ta có thể nhận định là bài ca dao được ra đời ở vùng này. Khi chúng tôi đến nơi đây, các bậc cao niên ở địa phương cũng khẳng định cây sen trong ca dao này chính là loài sen đất. Theo các cụ, cây sen này rất khó sống, nó chỉ sống thích hợp khi được trồng nơi đình chùa. (Tuy nhiên có thể đây chỉ là cách nghĩ nhằm tôn thêm tính linh thiêng cho loài cây được trồng trong những không gian thiêng!).
Đối với địa phương, cây sen được coi trọng như cây đa, cây bồ đề, muỗm cổ thụ... Từ chính sự linh thiêng ấy nên trong bài ca dao, khi chàng trai ngỏ ý với cô gái rằng bỏ quên chiếc áo trên cành hoa sen, dù đó là sự tán tỉnh yêu đương nhưng nó lại thể hiện tính nghiêm túc trong tình cảm mà chàng trai muốn gửi tới cô gái".
Loài cây đã được gắn biển tên
Bài ca dao "Tát nước đầu đình" từng khiến giới nghiên cứu, giảng dạy và nhiều thế hệ học trò tốn không ít giấy mực trong quá trình cảm thụ, đi tìm nguyên mẫu một loài hoa. Trước đây, trên ghế nhà trường, học sinh thường được giảng giải cách gọi "cành hoa sen" là thủ pháp ước lệ của văn học. Thêm nữa, cách chàng trai ngỏ lời với cô gái rằng bỏ áo trên cành hoa sen là để mượn cớ làm quen hay vì bối rối quá nên nói nhầm. Bởi vậy, chính cụm từ "cành hoa sen" trong lời ngỏ ý đã ngầm "tố cáo" chàng trai đang mượn cớ hỏi han...
Đem luận điểm này để phản biện nghệ sĩ Quang Long, anh thừa nhận với chúng tôi: "Trước đây tôi cũng từng nghĩ thế nhưng tôi đã thay đổi suy nghĩ kể từ khi biết về cây sen này vì nó giải quyết được hết những vốn lý trong câu ca dao kia. Hơn nữa, các cụ ta cũng chân chất, thật thà. ăn nói mộc mạc kiểu "Gặp đây anh nắm cổ tay/ Anh hỏi câu này có lấy anh không?" chứ ít khi vòng vo, văn vở... Vì lối suy nghĩ người xưa gần gũi với hành động nên tôi cho rằng, không chàng trai nào nói dối như thế.
Không loại trừ giả thuyết, trong kiến trúc làng quê Việt, ao làng vốn có đầm sen và rất có thể chàng trai si tình sinh ra "ngớ ngẩn", vắt áo lên hoa sen trong đầm thật thì cũng khó xảy ra vì nếu vào mùa có sen, tôi nghĩ không tát nước được. Trong khi, là cây sen đất thì lúc nào cũng có thể vắt áo lên cành!".
