Ngũ gia bì gai còn được gọi là ngũ gia bì hương, an diệp ngũ gia, hay tam gia bì, tên khoa học là Acanthopanax trifoliatus, thuộc họ Nhân sâm (Araliaceae). Đây là loại cây bụi có thể cao từ 1 đến 7 mét, thân cành có gai nhọn và thường mọc dựa vào các vật xung quanh.
Lá cây có dạng lá kép chân vịt, thường có từ 3 đến 5 lá chét mọc so le nhau. Lá có màu xanh sẫm bóng ở mặt trên, nhẵn ở cả hai mặt, mép lá có răng cưa lớn, gân lá và cuống đều có gai. Lá chét ở giữa thường lớn hơn các lá còn lại, tạo nên một hình thái rất đặc trưng.
Vào mùa thu (khoảng tháng 9–11), cây bắt đầu ra hoa với những cụm nhỏ màu trắng xanh nhạt, sau đó là quả mọng màu đen xuất hiện vào tháng 12 đến tháng 1.
Ngũ gia bì gai tuy có gai nhọn nhưng phần ngọn non lại rất mềm, có thể dùng làm rau ăn. Vị rau ngọt, hơi cay nhẹ, tính mát và đặc biệt là mùi thơm thoang thoảng, kích thích vị giác. Người dân thường nhặt phần ngọn non (dài khoảng 5–7 cm), rửa sạch rồi chế biến.
Rau ngũ gia bì có thể mang đi xào hoặc luộc, nấu canh. Nhưng, hai món điển hình nhất là rau ngũ gia bì gai xào trứng, xào với thịt ba chỉ.
Cây ngũ gia bì gai trước đây mọc hoang dại ở các tỉnh phía Bắc như Lạng Sơn, Hà Giang, Cao Bằng, Lào Cai,… Ngoài Việt Nam, loài cây này cũng xuất hiện ở Trung Quốc, Nhật Bản, Ấn Độ, Lào và Philippines.
Nhưng giờ đây, loại rau này đã trở thành đặc sản được dân thành thị săn lùng. Trên thị trường, rau ngũ gia bì gai thường được bán với giá khoảng 60.000 đồng/kg.
Không chỉ là một loại rau ăn được, ngũ gia bì gai còn được Đông y ghi nhận là dược liệu quý. Các bộ phận thường được sử dụng làm thuốc là vỏ rễ và vỏ thân, thu hái vào mùa xuân hoặc thu. Dược liệu sau khi thu hái sẽ được ủ cho thơm rồi đem phơi hoặc sấy khô.
Theo y học cổ truyền, ngũ gia bì gai còn tốt hơn cả nhân sâm. Nó có công dụng bồi bổ cơ thể, làm mạnh gân cốt, thanh nhiệt, giải độc, cũng được dùng trong hỗ trợ điều trị các chứng tê thấp, đau lưng, nhức mỏi, yếu sinh lý nam giới và chứng âm hư ở phụ nữ.
Các nghiên cứu hiện đại đã xác nhận rằng ngũ gia bì gai có tác dụng tăng cường sức đề kháng cơ thể, kích thích thần kinh trung ương, hỗ trợ cải thiện lưu thông máu não, làm giãn mạch và giúp hạ huyết áp...
Cách trồng và chăm sóc cây ngũ gia bì gai
Rau ngũ gia bì gai có khả năng sinh trưởng mạnh mẽ, không sâu bệnh, đặc biệt thích hợp với những vùng khí hậu mát mẻ, đất cao ráo, thoát nước tốt.
Việc trồng ngũ gia bì không đòi hỏi kỹ thuật cao. Cây có thể nhân giống bằng cách giâm cành bánh tẻ dài khoảng 10–15 cm vào bầu đất, giữ ẩm nhẹ. Sau khoảng 10-15 ngày, cành giâm sẽ bén rễ. Hoặc, bạn có thể tìm mua cây giống tại các cửa hàng cây giống, giá của nó thường dao động từ 30.000 - 50.000 đồng/cây (tùy kích thước).
Ngũ gia bì gai phù hợp với hầu hết các loại đất, miễn là thoát nước tốt. Khi trồng, nên bón lót một ít phân chuồng để cây phát triển nhanh. Loại rau này ưa sáng, vì thế nên trồng ở nơi có nhiều ánh sáng.
Cây thường rụng lá và ngừng sinh trưởng vào mùa đông. Đến mùa xuân, cây sẽ ra chồi non.
Ngũ gia bì gai là cây sống lâu năm, khả năng tái sinh rất cao. Nếu cây bị già cỗi, bạn hãy chặt ngang cây, không lâu sau, gốc cây vẫn sẽ bật chồi mới với tỷ lệ lên tới 100%.
