Rau bò khai còn được biết đến với nhiều tên gọi khác như rau khai, rau ngót leo, rau dạ hến... Tên khoa học của cây là Erythropalum scandens Blume, thuộc họ Dây hương (Erythropalaceae).
Đây là loài dây leo thân gỗ, phát triển bằng cách bám tua cuốn vào các cây khác, chiều dài thân dây có thể đạt từ 5 đến 10 mét. Thân nhỏ, giòn và dễ gãy, đường kính chỉ bằng đầu que tăm, phân nhánh mạnh tạo thành hệ thống leo bám chằng chịt.
Lá cây bò khai có cuống dài 3 - 10cm, hình bầu dục, nhọn ở đầu, màu xanh lục nhạt. Ngọn non của cây trông khá giống với ngọn su su, mềm mại, mọng nước.
Rau bò khai ra hoa kết quả vào khoảng tháng 4 đến tháng 6 hàng năm. Hoa mọc thành cụm ở kẽ lá, tràng hoa gồm 5 cánh. Quả dạng mọng, hình trái xoan, khi chín có màu vàng hoặc đỏ, chứa một hạt hình trứng.
Hoa và quả của cây rau bò khai.
Loại rau này thường mọc hoang dại ở hầu khắp các tỉnh miền núi phía Bắc như Thái Nguyên, Bắc Kạn, Cao Bằng, Lạng Sơn… Trước đây, đây là loại rau thường được người dân hái về nấu ăn vào những lúc giáp hạt, thiếu thốn lương thực, như một hình thức chống đói.
Thế nhưng, cùng với xu hướng tìm về ẩm thực tự nhiên và sự lan truyền của các món ăn dân dã, rau bò khai nay đã trở thành món đặc sản được người thành thị ưa chuộng. Giá bán rau bò khai hiện dao động từ 50.000 – 75.000 đồng/kg tùy mùa. Rau có thể chế biến thành nhiều món ngon như xào tỏi, xào trứng, nấu canh hoặc luộc chấm mắm.
Rau bò khai xào.
Điểm đặc biệt của rau bò khai là mùi vị hơi nồng, có phần hăng khai khiến nhiều người lần đầu ăn cảm thấy khó chịu. Tuy nhiên, khi đã quen, vị rau lại trở nên hấp dẫn bởi hậu vị ngọt và độ giòn đặc trưng. Để giảm mùi khai, người ta thường vò nát rau với muối, rửa nhiều lần rồi mới chế biến.
Không chỉ là món ăn, rau bò khai còn được đánh giá cao về giá trị dinh dưỡng và dược tính. Theo các nghiên cứu khoa học, rau chứa nhiều chất xơ, protein, vitamin C, canxi, photpho... rất tốt cho sức khỏe.
Trong Đông y, rau bò khai có tính bình, vị hơi đắng, được xem là vị thuốc quý giúp thanh nhiệt, giải độc, hỗ trợ điều trị nhiều chứng bệnh. Thân và lá đều có thể phơi khô làm thuốc. Nước sắc từ rau bò khai được dân gian tin rằng có tác dụng tốt cho gan, đặc biệt trong hỗ trợ điều trị viêm gan.
Ngoài ra, nước sắc còn có thể giúp tiêu viêm, tan sỏi thận, lợi tiểu, chữa phù thận, giúp tiêu hóa tốt, kích thích ăn ngon. Người dân vùng cao thường đun cây lấy nước uống hằng ngày. Phụ nữ và trẻ em có thể dùng nước rau nấu chín, trong khi nam giới có thể ngâm rượu với cây bò khai để dùng dần.
Cách trồng và chăm sóc rau bò khai tại nhà
Vốn là cây mọc hoang dại nên rau bò khai rất dễ trồng. Cây ít sâu bệnh, phù hợp với điều kiện thổ nhưỡng khác nhau, vì thế bạn có thể trồng ở vườn hoặc tận dụng chậu lớn, thùng xốp trên sân thượng, ban công.
Phương pháp nhân giống chủ yếu của rau bò khai là giâm cành. Với cách này, bạn hãy chọn cành từ cây mẹ từ 3 - 4 năm tuổi, cắt đoạn dài 6 - 10cm, có ít nhất 2 - 3 mắt lá. Ngâm hom vào nước ngay sau khi cắt để tránh mất nước. Trước khi giâm, có thể bôi thuốc kích rễ ở gốc.
Tiếp theo, hãy cắm cành sâu 2–3cm vào đất, dùng tay ấn nhẹ xung quanh. Không lâu sau, cành giâm sẽ bén rễ.
Tuy dễ trồng và dễ chăm sóc, nhưng muốn rau bò khai phát triển tươi tốt, ngọn non mọc nhiều thì bạn nên chú ý tới những yếu tố sau đây:
- Đất trồng: Rau bò khai không kén đất, tuy nhiên cần xới đất tơi xốp, bón lót phân hữu cơ trước khi trồng. Nếu trồng ngoài vườn, khoảng cách giữa các hố trồng từ 60 - 70cm, mỗi hố kích thước 30x30x30cm, trồng 1 - 2 hom giống. Nếu trồng trong chậu hoặc thùng xốp, nên chọn chậu có độ sâu lớn, một chậu chỉ nên trồng từ 1-2 cây.
- Ánh sáng: Trong giai đoạn đầu, cây con yêu cầu ánh sáng thấp, nên đặt cây ở nơi râm mát. Khi cây trưởng thành, nên đưa cây ra nơi có nhiều ánh sáng để cây phát triển tốt.
- Tưới nước: Giai đoạn đầu cây cần nhiều nước, nên tưới 1–2 lần/ngày. Khi cây lớn, điều chỉnh lượng nước tùy thời tiết.
- Bón phân: Bạn nên bón lót cho cây rau khai bằng phân chuồng hoai mục, phân trùn quế. Bón thúc định kỳ bằng NPK kết hợp phân hữu cơ.
- Phòng trừ sâu bệnh: Cây ít sâu bệnh, chỉ cần giữ đất thông thoáng, tránh úng. Thường xuyên tỉa bỏ lá già, cành khô, cắt sát gốc chừa 10 - 15cm để cây ra lứa non mới.
- Thu hoạch: Rau bò khai có thể thu hoạch quanh năm, đặc biệt là vào mùa mưa. Người trồng chỉ nên hái phần ngọn non để giữ cho cây tiếp tục phát triển. Trung bình, sau 4 - 5 ngày, cây lại cho lứa rau mới.
