Rau dớn hay còn gọi là rau nhọt hay dớn rừng, có tên khoa học là Cyclosorus acuminatus (Houtt.) Nakai, thuộc họ Dớn (Thelypteridaceae). Đây là loài cây thân thảo, mọc bò với chiều dài từ 0,5 đến 1 mét, rễ và thân cây ngắn. Lá cây có phiến kép hình lông chim, nhọn như mũi giáo, mọc so le và chia thành các lá chét nhỏ. Lá non chỉ có một lớp chét, còn lá trưởng thành thường phân nhánh hai lần.
Đặc điểm dễ nhận biết của rau dớn là phần đầu lá cong như vòi voi. Cành lá nhỏ xòe tròn giống như tán ô, đặc điểm này khiến rau dớn dễ bị nhầm lẫn với cây dương xỉ. Tuy nhiên, trên mặt dưới của lá rau dớn có các ổ túi bào tử nhỏ, hình tròn, sắp xếp đều đặn, còn dương xỉ thì không.
Trước đây, rau dớn mọc hoang phổ biến tại các vùng núi như Thái Nguyên, Sơn La, Tuyên Quang, Hòa Bình,... Những nơi khí hậu mát mẻ và ẩm ướt là điều kiện lý tưởng để cây phát triển. Tuy nhiên, cùng với nhu cầu tiêu thụ tăng cao, rau dớn hiện được trồng rộng rãi và trở thành đặc sản được dân thành thị săn lùng, dao động từ 170.000 đến 200.000 đồng/kg.
Rau dớn thường được lấy đọt non, chế biến theo nhiều cách khác nhau như luộc, xào, trộn nộm, làm gỏi, nấu canh… Vị của rau dớn hơi nhớt, vì vậy trước khi nấu thường được chần qua nước sôi hoặc phơi nắng cho hơi héo.
Không chỉ được ưa chuộng vì độ ngon, rau dớn còn được mệnh danh là “vua của các loài rau” nhờ hàm lượng dinh dưỡng cao và có nhiều lợi ích đối với sức khỏe. Theo Bộ Nông nghiệp Hoa Kỳ (USDA), 100g rau dớn cung cấp khoảng 34 kcal, trong đó có 3,8g protein, 0,4g chất béo, 5,2g carbohydrate và 2,6g chất xơ. Rau dớn còn chứa các khoáng chất quan trọng như 174mg canxi, 2,7mg sắt, 52mg magie, 98mg photpho, 453mg kali, cùng nhiều vitamin thiết yếu như vitamin A, C và nhóm B.
Từ góc độ y học cổ truyền, rau dớn có vị mát, giúp thanh nhiệt, lợi tiểu, chống táo bón và giảm đau đại tràng. Ngoài ra, loại rau này còn giúp cải thiện chất lượng giấc ngủ và phục hồi sức khỏe sau sinh. Các bài thuốc dân gian dùng lá, thân và rễ rau dớn sắc lấy nước để chữa ho, tiêu chảy, nhiễm trùng da, kiết lỵ và đau đầu,...
Trong khi đó, các nghiên cứu y học hiện đại cho thấy chiết xuất từ rau dớn có tác dụng kháng khuẩn mạnh đối với nhiều chủng vi khuẩn gây bệnh như Salmonella, E. coli hay Staphylococcus aureus. Khả năng chống oxy hóa cao của rau đến từ hàm lượng flavonoid phong phú, lên tới gần 20 mg/g rau khô – yếu tố giúp trung hòa các gốc tự do và bảo vệ tế bào khỏi tổn thương.
Bên cạnh đó, chiết xuất methanol từ rau dớn cũng thể hiện tác dụng kháng nấm, giảm đau và bảo vệ gan. Một số nghiên cứu còn chỉ ra khả năng ức chế enzyme glucosidase – giúp kiểm soát lượng đường huyết, từ đó hỗ trợ điều trị bệnh tiểu đường. Nhờ vào hoạt chất sterol và flavonoid, rau dớn được xem như một loại “thuốc giảm đau tự nhiên”, đồng thời có tiềm năng trong phòng ngừa bệnh gan và các chứng viêm mãn tính.
Cách trồng và chăm sóc rau dớn ngay tại nhà
Mặc dù xuất thân là cây rừng, nhưng hiện nay rau dớn có thể trồng tại nhà, thậm chí tại các khu đô thị nếu điều kiện đất và ánh sáng phù hợp. Bạn có thể trồng loại rau này bằng cách tách chồi từ cây mẹ hoặc gieo hạt giống. Tuy nhiên, gieo hạt giúp cây khỏe hơn, dễ thích nghi với điều kiện khí hậu và đất trồng.
Quá trình ươm giống bắt đầu bằng việc ngâm hạt trong nước ấm khoảng 1-2 giờ để kích thích nảy mầm, sau đó đem gieo xuống đất đã được xử lý tơi xốp, độ pH trong khoảng 5 đến 7. Rau dớn không chịu được ngập úng nên cần chọn vị trí có hệ thống thoát nước tốt, ưu tiên những khu vực râm mát như chân rừng, khe suối hoặc nơi có bóng che.
Việc chăm sóc rau dớn cũng tương đối đơn giản. Cần tưới nước đều đặn 2 lần mỗi ngày vào sáng sớm và chiều mát, tránh tưới ban đêm để hạn chế nấm bệnh phát triển. Trong mùa mưa, cần kiểm tra khả năng thoát nước để không gây úng rễ. Ngoài ra, bón phân hữu cơ định kỳ giúp đất giữ được độ ẩm và bổ sung dinh dưỡng cho cây. Không nên tưới phân lên lá mà nên tưới quanh gốc để tránh gây cháy lá.
Cây giống rau dớn.
Làm cỏ thường xuyên là yếu tố quan trọng để rau dớn phát triển khỏe mạnh, tránh cạnh tranh dinh dưỡng với cỏ dại. Bên cạnh đó, cần tỉa bớt lá già để kích thích cây đâm chồi non. Khi trồng đúng kỹ thuật, chỉ sau 2-3 tháng là có thể thu hoạch đợt đầu tiên. Để cây tiếp tục sinh trưởng bền vững, nên áp dụng nguyên tắc "thu hoạch 2 đợt, chừa 1 đợt", nghĩa là sau khi hái 2 lần thì để lại một lứa lá để cây tái tạo, như vậy bạn có thể thu hái quanh năm.
