Sơn La, vùng đất yên bình nơi hội tụ 12 dân tộc anh em, từ lâu đã nổi tiếng với nền văn hóa đa dạng và ẩm thực phong phú, mang những hương vị độc đáo, không thể trộn lẫn. Giữa vô vàn món ngon đã làm nên thương hiệu như trâu gác bếp, cơm lam, pa pỉnh tộp, một đặc sản ít người biết đến nhưng lại vô cùng ấn tượng đã trở thành biểu tượng cho sự sáng tạo và bản lĩnh của người dân nơi đây: Gỏi cá nhảy. Món ăn này không chỉ là thử thách cho vị giác mà còn là minh chứng sống động cho nét văn hóa ẩm thực đặc trưng của người Thái, một trong những dân tộc có nền văn hóa ẩm thực đặc sắc bậc nhất Sơn La.
Nghe tên gọi "gỏi cá nhảy", thực khách không khỏi tò mò về sự độc đáo của món ăn. Tuy nhiên, khi tận mắt chứng kiến quá trình chế biến và thưởng thức, không ít người phải dè chừng bởi sự "kỳ dị" có phần "kinh hãi". Mấu chốt làm nên sự đặc biệt của món gỏi này nằm ở cách chế biến và thưởng thức có một không hai: cá phải còn sống, được làm sạch nhanh chóng và ăn ngay tại bàn. Chính vì vậy, món ăn này kén người thưởng thức và không phổ biến rộng rãi như những đặc sản khác, nhưng lại là niềm tự hào của đồng bào Thái.
Để có được món gỏi cá nhảy chuẩn vị, việc tuyển chọn nguyên liệu là yếu tố tiên quyết. Theo kinh nghiệm của người Thái ở Sơn La, cá chép con là loại cá lý tưởng nhất để chế biến món này. Đặc biệt, những con cá được nuôi trong ao tự nhiên hoặc bắt từ suối nguồn, cách xa khu dân cư, nơi nguồn nước trong lành và sạch sẽ, luôn được ưu tiên. Có những thời điểm, vào mùa lúa nước, khi cá chép bắt đầu đẻ trứng, người dân địa phương còn có phương pháp nuôi cá rất đặc biệt: họ lấy trứng cá chép bám vào hoa lục bình, thả vào ruộng lúa. Đến mùa lúa ra hoa, khi hoa gạo rụng xuống nước, cá chỉ ăn hoa gạo đó nên thịt cá vô cùng sạch và thơm ngon. Khi lúa rộ bông cũng là lúc những con cá đạt độ trưởng thành và tươi ngon nhất để chế biến.
Quy trình sơ chế cá cũng đòi hỏi sự tỉ mỉ và cẩn trọng. Cá bắt về phải còn sống, bơi khỏe mạnh trong chậu nước sạch. Cầu kỳ hơn, một số người dân còn ngâm cá vào chậu nước muối loãng để cá tiết hết chất bẩn bên trong, sau đó rửa lại bằng nước muối nhạt một lần nữa để đảm bảo vệ sinh và loại bỏ hoàn toàn mùi tanh.
Một món gỏi ngon không thể thiếu sự hòa quyện của các loại gia vị ăn kèm. Gỏi cá nhảy Sơn La được ăn cùng với lõi chuối tươi thái lát, các loại rau thơm quen thuộc như rau mùi, húng, thì là, kinh giới, cùng với mắm, muối, mì chính, tỏi, ớt. Đặc biệt, linh hồn của món ăn này chính là hạt mắc khén – một loại gia vị đặc trưng, không thể thiếu trong ẩm thực của người Thái. Tất cả các nguyên liệu này được băm nhỏ, tạo thành một hỗn hợp có độ chua, cay, nồng, ngọt và mùi thơm đặc trưng, làm nổi bật hương vị tươi ngon của cá.
Dù cách chế biến khá đơn giản, nhưng khâu thưởng thức gỏi cá nhảy mới thực sự là một thách thức đối với nhiều thực khách. Để thưởng thức món ăn, người ta sẽ trực tiếp bắt những con cá còn sống từ chậu, dùng dao nhỏ khía nhanh vào bụng cá, nặn bỏ ruột và ngay lập tức thả vào hỗn hợp gia vị đã chuẩn bị sẵn. Mỗi người sẽ dùng một chiếc thìa nhỏ, xúc cá kèm theo lõi chuối và nước chua đưa lên miệng thưởng thức.
Cảm giác những con cá vẫn còn "nhảy tanh tách" trong miệng có thể khiến nhiều người rùng mình và e ngại ban đầu. Với những ai chưa từng nếm thử, đây thực sự là một trải nghiệm lạ lùng và khó hình dung về hương vị. Thậm chí, không ít người còn khó khăn khi bỏ miếng cá sống vào miệng ngay lập tức.
Tuy nhiên, với những thực khách sành ăn và có đủ dũng cảm, khoảnh khắc ấy sẽ mở ra một thế giới vị giác hoàn toàn mới. Họ sẽ nhanh chóng nhận ra vị giòn sần sật, vị ngọt tươi của thịt cá, hòa quyện với vị cay nồng của tỏi, ớt, cái tê tê đặc trưng nơi đầu lưỡi từ hạt mắc khén, cùng mùi thơm nồng của các loại rau đi kèm. Các gia vị tinh tế đã làm át đi hoàn toàn vị tanh của cá, chỉ còn lại sự ngọt giòn, thơm bùi của thịt cá và sự tươi mát của rau. Thậm chí, một số thực khách dũng cảm hơn, muốn cảm nhận trọn vẹn hương vị cá, có thể thưởng thức từng phần riêng lẻ. Người Tây Bắc thường kết hợp gỏi cá nhảy với chén rượu táo mèo, tạo nên sự cân bằng hương vị và giúp thực khách dễ dàng thưởng thức món ăn độc đáo này hơn.
Gỏi cá nhảy không chỉ là một món ăn mà còn là một nét văn hóa đặc sắc, thể hiện sự mến khách và khéo léo trong ẩm thực của người Thái. Món ăn này không phổ biến đại trà mà thường xuất hiện trong các dịp lễ tết, khi có khách quý ghé thăm, hay trong những buổi trưa quây quần ấm cúng của gia đình, thể hiện tinh thần đoàn kết và truyền thống văn hóa tốt đẹp được lưu giữ từ đời này sang đời khác.
Mặc dù một số ý kiến cho rằng cách chế biến này có thể thiếu an toàn vệ sinh, nhưng đối với đồng bào dân tộc Thái, đây lại là món ăn mang đậm bản sắc và niềm tự hào, được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác.
Ngày nay, gỏi cá nhảy đã trở thành một điểm nhấn đặc biệt trong các tour du lịch cộng đồng tại Tây Bắc. Du khách khi đặt chân đến các thị trấn, xã, huyện thuộc tỉnh Sơn La như Mộc Châu, Mai Châu hay Bắc Yên, nếu có dịp đi sâu vào những bản làng, sẽ có cơ hội được trải nghiệm và thưởng thức đặc sản độc đáo này. Tuy nhiên, để đảm bảo an toàn vệ sinh, món ăn luôn đòi hỏi quy trình chế biến nghiêm ngặt: cá phải thật tươi, nước dùng để sơ chế phải là nước suối sạch, và món ăn phải được chế biến, thưởng thức ngay tại chỗ.
Vậy nên, nếu bạn là một thực khách sành ăn, yêu thích khám phá những hương vị độc đáo và có đủ can đảm để vượt qua những định kiến ban đầu, đừng ngần ngại xách ba lô lên và thử ngay món đặc sản "kỳ thú" này tại Sơn La. Chắc chắn, gỏi cá nhảy sẽ mang đến cho bạn một trải nghiệm ẩm thực khó quên, khắc sâu vào ký ức về mảnh đất và con người Tây Bắc đầy bản sắc.
