Trong bạt ngàn sản vật núi rừng Việt Nam, có những món ăn tưởng chừng dân dã, thậm chí “khó nuốt” với người lần đầu thưởng thức, nhưng lại ẩn chứa hương vị độc đáo và giá trị ẩm thực đặc sắc. Đắng cảy, hay còn gọi là mạy kỳ cáy (tiếng Tày), co khi cáy (tiếng Thái), đại thanh, bọ nẹt, bọ mẩy, đắng đốm, là một ví dụ điển hình. Loại rau mọc dại này, với vị đắng đặc trưng, đã vượt ra khỏi phạm vi bữa cơm của người dân bản địa để trở thành một đặc sản được săn đón, đặc biệt tại Phú Thọ.
Đắng cảy là một loại cây thân nhỏ, cành khẳng khiu, lá xanh ngắt, thường mọc hoang dại ven rừng, trên núi cao. Chúng xuất hiện ở nhiều tỉnh miền núi phía Bắc như Lạng Sơn, Tuyên Quang, nhưng đặc biệt phổ biến và gắn bó sâu sắc với đời sống của bà con Phú Thọ. Tại đây, đắng cảy không chỉ là một loại rau rừng thông thường mà còn được xem như “lộc trời cho”, một thứ đặc sản “không mất tiền mua” mà thiên nhiên ban tặng.
Điều thú vị làm nên sự khác biệt của đắng cảy chính là sự tương phản giữa vị giác. Trong khi ngọn và lá non mang vị đắng đặc trưng, thì phần rễ cây lại ẩn chứa vị ngọt mát bất ngờ. Sự đối lập này đã khiến đắng cảy được người dân địa phương tận dụng triệt để. Rễ cây thường được đào về, băm nhỏ, phơi khô và sao vàng để hãm nước uống như một vị thuốc quý, giúp giải nhiệt, thanh lọc cơ thể. Phần ngọn và lá non, với sự tươi ngon và hương vị riêng biệt, lại trở thành nguyên liệu chính cho nhiều món ăn dân dã mà hấp dẫn.
Hạ Hòa, một huyện thuộc tỉnh Phú Thọ, là nơi đắng cảy mọc nhiều nhất, trở thành “thủ phủ” của loại rau rừng này. Mỗi độ tháng 1 đến tháng 3 âm lịch, khi tiết trời ấm áp dần lên, cây đắng cảy bắt đầu đâm chồi nảy lộc. Khắp thân cành, những búp non xanh mỡ màng, chi chít mọc lên, báo hiệu một mùa đắng cảy ngon nhất trong năm. Đây cũng là thời điểm người dân trong vùng rủ nhau lên núi, vào rừng để hái những ngọn và lá non tươi mơn mởn.
Kinh nghiệm của bà con bản địa cho thấy, đắng cảy chỉ nên hái khi còn non và vào những ngày nắng ấm. Lúc đó, rau có vị đắng ngai ngái, dễ ăn và tươi ngon nhất. Một nguyên tắc quan trọng nữa là rau đắng cảy sau khi hái về cần được chế biến ngay lập tức để giữ trọn độ giòn và hương vị đặc trưng. Việc sơ chế đắng cảy khá đơn giản: chỉ cần rửa sạch, để nguyên hoặc thái nhỏ tùy theo sở thích và cách chế biến của từng gia đình.
Dù là rau rừng quen thuộc với người bản địa, nhưng không phải du khách nào cũng biết đến và thưởng thức đắng cảy. Tuy nhiên, những ai đã một lần nếm thử đều sẽ bị chinh phục bởi hương vị lạ miệng, vừa đăng đắng, vừa bùi của loại rau này. Ban đầu, có thể vị đắng sẽ khiến một số thực khách cảm thấy “khó nuốt”, nhưng khi đã quen, sự cuốn hút của đắng cảy sẽ khiến họ muốn thưởng thức thêm.
Đắng cảy có thể được chế biến thành vô vàn món ăn dân dã nhưng đầy hấp dẫn. Sau khi luộc qua hoặc trụng sơ để giữ màu xanh đặc trưng và độ giòn, đắng cảy thường được xào cùng trứng, lòng mề vịt hoặc gà, hấp cùng nồi cơm, hoặc đơn giản là luộc chấm muối vừng. Ngoài ra, nấu canh thịt với đắng cảy cũng là một lựa chọn tuyệt vời. Mỗi món ăn mang một hương vị riêng, nhưng đều được người dân địa phương đánh giá cao về khả năng giải nhiệt, giải ngấy hiệu quả, đặc biệt trong những ngày hè nóng bức.
Món ăn này thưởng thức trong bữa cơm thường ngày. Trong mâm cỗ, nếu có đĩa đắng cảy thì vô cùng quý giá. Đắng cảy là món ăn được người dân Hạ Hòa chế biến để thết đãi khách quý. Hiếm lắm mới được thưởng thức món ăn núi rừng này.
Từ một món ăn dân dã, bình dị trong bữa cơm của người dân Phú Thọ, rau đắng cảy giờ đây đã được thực khách ở Hà Nội và các tỉnh thành lân cận biết đến nhiều hơn, thậm chí nhiệt tình tìm mua. Tại các đô thị lớn, giá của đắng cảy dao động khoảng 80.000 – 100.000 đồng/kg. Mức giá này cho thấy sự gia tăng về nhu cầu và giá trị của loại rau này trên thị trường.
Ngược lại, ở Phú Thọ, do không mất công và chi phí vận chuyển, đắng cảy được bán với giá khá mềm, chỉ khoảng 30.000 – 50.000 đồng/kg. Đối với những ai muốn tìm kiếm trải nghiệm ẩm thực độc đáo, đắng cảy chính là một lựa chọn không thể bỏ qua, một minh chứng cho sự phong phú và tinh tế của ẩm thực Việt Nam, nơi những hương vị tưởng chừng “khó chiều” lại làm nên sức hấp dẫn khó cưỡng.
