Từ lâu, cá mòi không chỉ đơn thuần là một món ăn ngon mà còn là biểu tượng ẩm thực, gói trọn hương vị quê hương Hưng Yên. Cứ độ tháng Hai, tháng Ba âm lịch hàng năm, khi tiết trời xuân ấm áp về, những người con xa xứ và du khách sành ẩm thực lại tìm về mảnh đất này để đắm mình trong hương vị đặc trưng, khó quên của loài cá quý. Cá mòi không chỉ làm say lòng thực khách bởi sự độc đáo trong hương vị mà còn mang giá trị dinh dưỡng cao, trở thành món quà đặc biệt từ dòng sông Mẹ.
Cá mòi, một loài cá nhỏ hơn cá diếc một chút, với thân hình trắng bạc và chiếc vây lưng có “cờ” dài đặc trưng, là loài cá sinh sống ở vùng biển và nước lợ cửa sông. Tuy nhiên, điều kỳ diệu là vào mùa sinh sản, chúng lại ngược dòng sông Hồng để tìm về nơi chôn nhau cắt rốn, nơi chúng được sinh ra để đẻ trứng. Dù cá mòi có thể xuất hiện rải rác ở một số con sông khác, nhưng những tín đồ ẩm thực đều khẳng định rằng cá mòi từ sông Hồng Hưng Yên mới thực sự đạt đến độ ngon đỉnh cao.
Xung quanh sự trở về kỳ lạ của cá mòi, người Hưng Yên lưu truyền một truyền thuyết dân gian độc đáo. Chuyện kể rằng cá mòi chính là do chim ngói hóa thành. Vào mùa thu, chim ngói bay từ rừng ra biển và biến thành cá mòi. Đến mùa xuân năm sau, những con cá mòi này lại bơi ngược về rừng để hóa lại thành chim ngói. Truyền thuyết này, dù mang màu sắc hư ảo, lại lý giải một cách đầy thi vị về việc vì sao cá mòi phải bơi một quãng đường dài từ biển vào sông để sinh sản, và tại sao khi mổ cá, người ta lại thấy cá có “mề” giống như mề của loài chim ngói. Dưới góc độ khoa học, cá mòi có một đồng hồ sinh học đặc biệt, khá tương đồng với loài cá hồi phương Tây: chúng được sinh ra ở sông, sống ngoài biển, và chỉ trở về sông vào mùa sinh sản để duy trì nòi giống. Đây là một quy luật sinh tồn kỳ diệu, biến cá mòi thành món quà mà thiên nhiên hào phóng ban tặng cho những người dân ven sông Hồng.
Không chỉ là một món ăn ngon, cá mòi còn là nguồn dinh dưỡng dồi dào. Loài cá này cung cấp một lượng lớn vitamin, canxi và khoáng chất thiết yếu cho cơ thể. Đặc biệt, cá mòi là một nguồn axit béo Omega-3 tuyệt vời, có tác dụng tăng cường sức khỏe tim mạch và rất có lợi cho những người mắc bệnh tiểu đường.
Để chọn được cá mòi tươi ngon, cần lưu ý một số đặc điểm. Cá tươi thường có mắt trong, mình dẹt, vây ánh bạc, sờ mềm tay nhưng thịt vẫn chắc. Khi mổ, cần khéo léo để mật không vỡ và buồng trứng còn nguyên vẹn – đây chính là phần được nhiều người yêu thích nhất bởi vị bùi và ngậy đặc trưng. Cá mòi tươi sau khi đánh bắt thường không giữ được lâu, do đó, khi chọn mua, chỉ cần để ý độ trong của mắt và độ chắc của thân cá là đủ, bởi lẽ cá mòi là mặt hàng đắt khách, hiếm khi có cá ế. Vào mùa rộ, sau rằm tháng Giêng, cá lên nhiều, con nào cũng béo và mang buồng trứng đầy đặn, những lứa cá đầu tiên trong mùa được đánh giá là ngon nhất. Với mức giá phải chăng, chỉ khoảng 70.000 - 90.000 đồng/kg cho loại cá to, cá mòi trở thành món đặc sản dễ tiếp cận cho mọi thực khách.
Cá mòi có thể được chế biến thành vô vàn món ngon, từ chả cá mòi, cá mòi chiên giòn, cá mòi kho đến cá mòi áp lá bưởi. Tuy nhiên, để có một bữa cá mòi thực sự khó quên, khâu chế biến đòi hỏi sự tỉ mỉ và khéo léo.
Khác với các loại cá khác, cá mòi không mổ dọc bụng. Sau khi làm sạch vảy, người chế biến chỉ cần cắt ngang một lát vừa tầm ở phía dưới mang, sau đó moi mật và ruột ra bằng tay, đồng thời móc mang cá. Đặc biệt, cần dùng dao khía những đường nhỏ quanh sườn cá để gia vị dễ dàng thấm sâu vào thịt. Sự khéo léo còn thể hiện ở việc giữ cho mật cá không bị vỡ và trứng cá vẫn còn nguyên vẹn. Để khử sạch mùi tanh đặc trưng, cá mòi sau khi làm sạch cần được ướp với muối, gừng, nghệ giã nhỏ, dùng hỗn hợp này chà xát lên mình cá. Một số nơi còn thêm dưa chuột thái lát mỏng để tăng hiệu quả khử mùi.
Trong các món ăn từ cá mòi, cá mòi kho là một trong những món được ưa chuộng nhất. Để món cá kho đạt được hương vị đặc trưng, người chế biến chỉ cần tẩm ướp cá với gia vị, nghệ, và đặc biệt là tương Bần – một đặc sản nổi tiếng khác của Hưng Yên – rồi đem kho nhừ. Vị thịt cá ngọt mềm quyện cùng vị chua, cay, mặn của gia vị và hương thơm nồng của tương Bần tạo nên một món ăn hấp dẫn, giữ trọn hương vị đậm đà của cá mòi.
Một món khác cũng rất được yêu thích và cách chế biến lại khá đơn giản là cá mòi chiên giòn. Sau khi làm sạch và tẩm ướp gia vị, thêm chút gừng, sả, hạt tiêu, cá được chiên ngập dầu cho đến khi vàng giòn. Cá chiên xong phải thưởng thức ngay khi còn nóng giòn mới cảm nhận hết được vị ngon. Nước chấm đi kèm thường là tương Bần hoặc mắm chanh ớt pha chút gừng, tỏi. Món này ăn kèm với rau thơm hoặc cuốn lá lốt càng tăng thêm hương vị đậm đà, dễ ăn, mang đậm hơi thở của làng quê.
Đến Hưng Yên vào mùa cá mòi, du khách có thể dễ dàng tìm mua những con cá tươi ngon tại khắp các chợ thuộc địa phận thành phố Hưng Yên hay các chợ thuộc các huyện Kim Động và Khoái Châu.
Đối với những ai muốn có một trải nghiệm sâu sắc hơn, khu vực ven sông phường Lam Sơn, thành phố Hưng Yên là điểm đến lý tưởng. Tại đây, du khách có thể cùng ngư dân lênh đênh trên sông Hồng, trực tiếp học cách thả lưới, gỡ cá và lắng nghe những câu chuyện thú vị về loài cá mòi. Đây không chỉ là cơ hội để thưởng thức món quà quý giá từ thiên nhiên mà còn là dịp để hòa mình vào cuộc sống mộc mạc của người dân địa phương, cảm nhận sự giao hòa giữa con người và dòng sông.
Trong không khí ấm cúng của những bữa cơm gia đình ngày xuân, đĩa cá mòi nóng hổi thơm lừng, với những buồng trứng vàng ươm, không chỉ là món ăn mà còn là biểu tượng của sự sum họp, tình thân. Cá mòi Hưng Yên, từ lâu đã vượt ra khỏi giới hạn của một món đặc sản, trở thành một phần ký ức, một hương vị của quê hương mà bất cứ người con xa xứ nào cũng mong ngóng tìm về mỗi độ xuân sang.
