Minh Hóa, mảnh đất hoang sơ ẩn mình giữa lòng Quảng Bình, không chỉ quyến rũ du khách bởi cảnh sắc hùng vĩ mà còn níu chân lữ khách bởi một nền ẩm thực độc đáo, đậm đà bản sắc địa phương. Trong vô vàn thức quà của vùng sơn cước này, ốc đực (hay còn gọi là ốc "tực") nổi lên như một biểu tượng, một món đặc sản không thể thiếu trong mỗi dịp tháng Ba âm lịch, đặc biệt là vào ngày rằm. Thưởng thức ốc đực, cùng với món bồi trứ danh, không chỉ là trải nghiệm ẩm thực mà còn là hành trình khám phá những giá trị văn hóa sâu sắc, những câu chuyện về một thời khốn khó và lòng hiếu khách của người dân Minh Hóa.
Ốc đực là loài thủy sản quen thuộc, sinh sống hầu khắp các khe suối tại Minh Hóa. Tuy nhiên, thời điểm lý tưởng nhất để thưởng thức món đặc sản này là từ giữa tháng Hai đến tháng Ba âm lịch, khi những con ốc đạt độ ngon, béo và thanh nhất. Đối với người dân địa phương, ốc đực không chỉ đơn thuần là một món ăn. Nó mang trong mình ký ức về một thời kỳ khó khăn, khi thiên nhiên ưu ái ban tặng nguồn thực phẩm quý giá này để giúp họ vượt qua những mùa giáp hạt thiếu thốn. Ngày nay, dù cuộc sống đã đủ đầy hơn, ốc đực vẫn giữ vị trí đặc biệt, trở thành món ăn để chiêu đãi khách quý, thể hiện lòng mến khách của chủ nhà.
Giữa trưa đầu tháng Ba, khi cái nắng hè bắt đầu gay gắt đổ lửa, những người dân Liêm Hóa, xã Trung Hóa lại ngược dòng khe Rinh – một nhánh của sông Rào Nan – để săn tìm ốc đực. Dụng cụ của họ hết sức đơn giản: một chiếc kính lặn và chiếc giỏ tre đeo trước ngực. Chỉ sau khoảng 30 giây ngụp lặn, hai tay của người thợ đã đầy ắp những con ốc đực thuôn dài. Từ đầu tháng Hai âm lịch, nhịp sống ở khe Rinh đã trở nên hối hả hơn bao giờ hết, khi ngày nào người dân cũng miệt mài với công việc lặn bắt ốc.
Điều đáng nói là dù hầu hết các gia đình trong thôn Liêm Hóa đều có người tham gia lặn bắt ốc vào mùa này, nguồn cung vẫn không đủ đáp ứng nhu cầu của các thương lái. Theo lời kể của nhiều người dân địa phương, ốc đực có mặt ở nhiều khe suối trên địa bàn huyện Minh Hóa, nhưng tập trung và ngon nhất là ở các vùng Thượng Hóa, Trọng Hóa và đặc biệt là Trung Hóa. Đặc biệt, ốc đực ở khe Rinh thuộc vùng Trung Hóa được đánh giá là thượng hạng, mang một hương vị đặc trưng mà không nơi nào có được.
Chính vì sự khác biệt về chất lượng này, những người sành ăn hay các mối lái quen thuộc sẵn sàng tìm đến tận nhà những người chuyên bắt ốc ở Minh Hóa để thu mua, chấp nhận mức giá cao hơn so với thị trường chợ. Trong khi ốc đực ở chợ thường có giá dao động từ 10.000 đến 12.000 đồng/lon (tương đương 1 kg khoảng 3 lon), thì ốc khe Rinh có thể được bán với giá 15.000 đồng/lon. Sự chênh lệch này thể hiện rõ giá trị và sự tin tưởng vào chất lượng của ốc đực có nguồn gốc từ những con suối danh tiếng của Minh Hóa.
Ốc đực là loài ưa sống ở những dòng khe nước chảy, chính vì vậy, việc đánh bắt chúng cũng có những đặc thù riêng. Người dân thường chỉ có thể bắt được ốc vào ban đêm khi chúng đi kiếm ăn, hoặc giữa trưa nắng nóng, lúc ốc ngoi khỏi lớp bùn để thở. Tuy nhiên, do nhiều yếu tố, ngày nay nguồn ốc đực đã trở nên khan hiếm hơn trước. Để bảo tồn và duy trì nguồn lợi tự nhiên này, người dân Minh Hóa đã tự đặt ra quy ước: chỉ bắt ốc trong vòng một tháng trước ngày rằm tháng Ba. Đây là thời điểm ốc ngon nhất, và sau ngày rằm, họ ngừng lặn bắt để ốc có thể bước vào chu kỳ sinh sản, đảm bảo nguồn ốc cho những mùa sau. Đây là một minh chứng rõ nét cho sự ý thức và tình yêu của người dân với "lộc trời" mà thiên nhiên đã ban tặng.
Việc chế biến ốc đực tuy đơn giản nhưng lại ẩn chứa sự tinh tế, đòi hỏi kinh nghiệm của người nấu để giữ trọn vẹn hương vị đặc trưng. Ốc đực sống trong khe nước chảy nên việc làm sạch khá dễ dàng. Chỉ cần ngâm khoảng 2 tiếng đồng hồ là ốc đã sạch bùn hoàn toàn, không cần phải qua nhiều công đoạn phức tạp. Món ăn quen thuộc và phổ biến nhất từ ốc đực chính là ốc luộc. Nước được đun sôi, thêm vài lá chanh tươi để tạo hương thơm dịu nhẹ, sau đó ốc được đổ vào và khuấy đều tay. Điều quan trọng nhất là phải căn đủ độ chín để vớt ốc ra ngay lập tức. Nếu để quá lâu, thịt ốc sẽ bị "sáp" lại, mất đi độ béo ngậy và vị thanh vốn có.
Hương vị của ốc đực luộc được nâng tầm nhờ vào nước chấm. Đó là hỗn hợp muối trắng giã nhỏ, thêm ớt tươi tạo vị cay nồng, lá chanh thái sợi và đặc biệt là hạt dổi – một loại gia vị đặc trưng của vùng núi rừng, mang đến mùi thơm ấm nồng khó quên. Khi đĩa ốc luộc còn nóng hổi, nghi ngút khói được dọn ra, mọi người quây quần bên mâm, dùng những chiếc gai bưởi hoặc gai chanh để khều từng con ốc. Vị béo thanh của thịt ốc tan nhanh trong vòm miệng, hòa quyện với chút cay nồng của ớt, thơm lừng của lá chanh và hạt dổi, tạo nên một trải nghiệm ẩm thực khó quên, đủ sức khiến bất cứ thực khách nào cũng phải nhớ mãi.
Trong bức tranh ẩm thực phong phú của Minh Hóa, ốc đực không đứng một mình. Nó thường được thưởng thức cùng với món "bồi" – một loại bánh được chế biến từ bột ngô, bột mì, bột gạo hoặc hỗn hợp các loại bột này. Cơm bồi và ốc đực đã trở thành một cặp đôi hoàn hảo, định hình nên bản sắc riêng biệt của ẩm thực Minh Hóa và đi vào cả những câu ca dao, đồng dao của vùng đất này: "Trôông cho mâu tiếng mùa pồi/Nhớ con ôốc tực tang ngồi trên mâm" (Trông cho mau đến mùa bồi/Nhớ con ốc đực đang ngồi trên mâm). Câu ca dao mộc mạc ấy đã lột tả hết nỗi niềm mong chờ và tình yêu của người dân dành cho hai món ăn biểu tượng này.
Dù cuộc sống hiện tại của người dân Minh Hóa đã khấm khá hơn rất nhiều so với những tháng ngày gian khó, nhưng trong mâm cỗ ngày rằm tháng Ba, các món ăn từ ốc đực vẫn luôn hiện diện. Với họ, ốc đực không còn đơn thuần là một món ăn, mà đã trở thành một nét văn hóa truyền thống, một phần của ký ức về thời xưa cũ, và là cách để thể hiện lòng hiếu khách chân thành của chủ nhà khi chiêu đãi bạn bè, người thân. Ốc đực Minh Hóa không chỉ là đặc sản, mà còn là linh hồn của một vùng đất, nơi những giá trị truyền thống vẫn được gìn giữ và trân trọng qua từng hương vị.
