Từ một thứ tưởng chừng vô giá trị, không ai ngó ngàng, mủ trôm giờ đây đã trở thành một trong những đặc sản được "săn lùng" ráo riết vào mỗi dịp hè. Với vị ngọt thanh, tính mát lành và những giá trị dinh dưỡng thiết thực, món quà quý giá từ cây trôm này không chỉ là thức uống giải khát, mà còn là niềm tự hào của vùng đất Ninh Thuận nắng gió (nay sáp nhập với Khánh Hòa), nơi đã nuôi dưỡng và khai thác thứ "vàng trắng" độc đáo này.
Mủ trôm, tên khoa học là Sterculia foetida, là dịch tiết ra từ vỏ thân của cây trôm. Loài cây này phân bổ chủ yếu ở các vùng nhiệt đới trên thế giới, từ Ấn Độ, Úc, Thái Lan, Philippines đến Việt Nam. Tuy nhiên, tại Việt Nam, cây trôm lại tập trung nhiều nhất ở Ninh Thuận, biến mủ trôm nghiễm nhiên trở thành một món ngon địa phương cực kỳ thu hút. Chính sự đặc hữu về địa lý này đã giúp Ninh Thuận định vị mình trên bản đồ ẩm thực đặc sản, với mủ trôm là một trong những sản vật nổi tiếng nhất mà thiên nhiên ban tặng.
Theo kinh nghiệm lâu năm của người dân Ninh Thuận, để thu hoạch được mủ trôm có màu trắng đẹp tự nhiên và hương vị thơm ngon nhất, họ thường tiến hành khai thác vào những ngày nắng ráo. Kỹ thuật này không chỉ giúp mủ trôm khô nhanh, mà còn đảm bảo chất lượng và độ tinh khiết. Kỹ thuật sấy mủ cũng là một trong những yếu tố quyết định chất lượng cuối cùng của đặc sản này.
Quy trình thu hoạch mủ trôm đòi hỏi sự tỉ mỉ và kinh nghiệm. Cây trôm thường bắt đầu cho mủ khi đạt độ tuổi từ 4-7 năm. Người trồng sẽ cạo vỏ cây, sau đó rạch dọc thân hoặc đục lỗ xuyên qua thân ở nhiều vị trí khác nhau. Vài ngày sau, dịch trôm sẽ bắt đầu tiết ra tại các vết rạch và lỗ đã đục. Để mủ chảy ra không rơi xuống đất hay bám bụi bẩn, người dân thường dùng bao nylon để che chắn quanh các vị trí này, giúp thu được mủ trôm sạch nhất. Mủ trôm tươi sau khi lấy về sẽ được phơi từ 3-4 đợt nắng to.
Sau khoảng một tháng, các rãnh và lỗ đục trên thân cây sẽ tự liền lại, và người trồng có thể tiếp tục thu hoạch. Cứ khoảng 5-7 ngày, họ lại thu mủ trôm chảy từ chai nhựa. Sau 20 ngày, vị trí gắn chai sẽ được thay đổi để cây tiếp tục phát triển bình thường. Mủ trôm có thể thu hoạch quanh năm, trừ mùa lá rụng để đảm bảo sự sinh trưởng bền vững của cây.
Mủ trôm nguyên chất khi khai thác đa phần có màu trắng ngà, chất đặc hơi sệt, giống như thạch. Món mủ trôm được yêu thích nhất có lẽ là món chè giải khát, với vị dai giòn, sần sật rất đã miệng khi nhai. Có thể nói, mủ trôm là một lựa chọn thay thế lành mạnh, tốt hơn cho sức khỏe so với các loại thạch hay trân châu công nghiệp. Đặc biệt, mủ trôm có thể kết hợp với nhiều loại trái cây khác nhau như cam, chanh, hoặc các loại hạt để tạo ra những món nước giải khát thanh mát, bổ dưỡng. Mủ trôm sau khi ngâm nở có thể được rửa sạch và để ráo nước trước khi sử dụng.
Tuy nhiên, người tiêu dùng cần đặc biệt lưu ý về cách nhận biết mủ trôm thật để tránh mua phải hàng giả, kém chất lượng gây ảnh hưởng xấu tới sức khỏe. Theo kinh nghiệm của người dân địa phương, mủ trôm chất lượng nhất thường có màu trắng vàng hoặc hồng sợi. Đây là loại mủ mới thu hoạch, sẽ nở rất nhanh khi ngâm trong nước. Ngược lại, các loại mủ có màu trắng đục hoặc bị vón cục to thường là loại đã thu hoạch lâu, tiếp xúc với không khí nên rất cứng, khi ngâm khó nở và có vị chua không ngon.
Do đặc tính háo nước nên khi đi vào đường tiêu hóa mủ trôm vẫn tiếp tục hút nước và trương nở, vì vậy người tiêu dùng cần chú ý ngâm mủ trôm nở hoàn toàn trước khi dùng. Tỉ lệ thích hợp để mủ trôm trương nở hoàn toàn là 5gr mủ trôm ngâm với 1 lít nước trong khoảng 12-24 giờ.
Với những lợi ích thiết thực và hương vị độc đáo, mủ trôm không chỉ là đặc sản của Ninh Thuận mà còn là một thức uống giải khát lý tưởng cho mùa hè. Sự chuyển mình từ một thứ bị lãng quên thành một món ăn được "săn lùng" đã cho thấy giá trị tiềm ẩn của những sản vật thiên nhiên, và câu chuyện về mủ trôm cũng là một lời nhắc nhở về sự trân trọng những món quà mà thiên nhiên ban tặng cho mảnh đất này.
