Giữa vùng rừng núi An Giang trập trùng, có một thứ quả được ví như “măng cụt của rừng” nhờ vị ngọt thanh xen chút chua nhẹ và sắc vàng cam bắt mắt. Đó là trái gùi, loại quả mọc hoang dã trong những khu rừng ẩm, được người dân địa phương hái về làm quà hoặc bán cho du khách.
Dù tên gọi còn lạ lẫm với nhiều người thành phố, nhưng với cư dân bản địa miền Tây, trái gùi đã trở thành một món quà của thiên nhiên, gắn bó với ký ức tuổi thơ và những chuyến đi vào rừng mưu sinh.
Trái gùi khi chưa chín, vỏ quả có màu xanh, sẽ có nhựa hay vị chát, đắng và không ăn được, thường phân bố một số tỉnh ở vùng Đông Nam bộ và vùng phía Nam Tây Nguyên. Đặc biệt, ở An Giang loài này sinh trưởng tốt và có nhiều trong tự nhiên.
Trái gùi là quả của cây gùi - một loài dây leo hóa gỗ có tên khoa học là Willughbeia cochinchinensis. Loài cây này thường mọc hoang trong các khu rừng nhiệt đới ẩm thấp, có thân to, vỏ sần sùi, tỏa ra nhiều nhánh và bám víu lên thân cây lớn hơn để vươn mình tìm ánh nắng.
Chính vì thế, để tìm thấy những cây gùi ra quả nhiều và ngon, người dân phải đi sâu vào những khu rừng rậm hoặc các vùng núi cao có thảm thực vật dày đặc. Trái gùi non có màu xanh thẫm, cứng, khi chín chuyển sang màu vàng cam, lớp vỏ hơi dày và bóng bẩy, ruột bên trong chia múi như quả măng cụt, nhưng dẻo và thơm hơn.
Với vị chua thanh kích thích vị giác nên trái gùi thu hút sự chú ý của tín đồ mê ẩm thực thiên nhiên và đặc biệt là phái nữ.
Mùa trái gùi chín thường bắt đầu vào khoảng tháng 4-6 dương lịch hằng năm. Vào thời điểm này, khắp các khu rừng quanh huyện Tri Tôn, Tịnh Biên, những nơi giáp ranh với vùng biên giới lại rộn ràng tiếng bước chân của người dân địa phương vào rừng hái quả.
Những chùm trái gùi vàng ươm trên cành chính là tín hiệu báo mùa hè đã về. Người dân thường mang theo rổ, giỏ hoặc bao bố để hái trái gùi, vừa làm quà cho gia đình vừa có thể bán lại cho thương lái với giá dao động từ 50.000 đến 70.000 đồng/kg tùy chất lượng và độ chín đều. Có nơi giá trái gùi lên đến hơn 120.000kg vì nhiều người săn lùng, thưởng thức nhưng “cung” chẳng để “cầu”.
Vị của trái gùi đặc biệt đến mức ai đã ăn thử một lần đều khó quên. Khi cắn vào một múi gùi chín, đầu tiên sẽ thấy vị chua nhẹ nơi đầu lưỡi, sau đó là lớp ngọt thanh, mềm dẻo như kẹo me pha lẫn vị sữa chua. Mùi thơm nhẹ, dịu dàng nhưng lôi cuốn.
Chính nhờ vị chua ngọt đặc trưng đó, trái gùi được xem là thức quà giải nhiệt lý tưởng cho mùa hè ở miền Tây. Thậm chí, một số hộ gia đình còn ngâm gùi với đường phèn và muối trong lọ thủy tinh để làm nước giải khát uống dần vừa thanh nhiệt, vừa giải nóng.
Khi ghé thăm An Giang vào mùa gùi chín, du khách có thể dễ dàng tìm mua trái gùi tươi tại chợ địa phương như chợ Nhà Bàng, chợ Ba Chúc, hoặc những điểm dừng chân gần các khu du lịch sinh thái như rừng tràm Trà Sư, núi Cấm… Các gánh hàng rong đôi khi cũng bày bán trái gùi chín ngay bên vệ đường, thu hút không ít khách du lịch tò mò nếm thử.
Ngoài việc ăn tươi, trái gùi còn được chế biến thành nhiều món đặc sản độc đáo. Một trong những món phổ biến nhất là gùi dầm muối ớt, quả được tách múi, rắc chút muối hồng và ớt giã nhuyễn, ăn vào vừa mặn mà vừa cay nồng, cực kỳ bắt vị. Với những ai ưa ngọt, trái gùi lắc đường cũng là lựa chọn thú vị: gùi chín được trộn đều với đường, chút gừng giã và muối tôm tạo thành món ăn vặt lạ miệng.
Theo kinh nghiệm của người dân địa phương, trái gùi còn có nhiều giá trị dược liệu. Y học dân gian cho rằng loại quả này có tính mát, giúp thanh nhiệt, giải độc, hỗ trợ tiêu hóa và làm đẹp da. Một số nơi còn sử dụng nhựa cây gùi để chữa lành vết thương nhỏ hoặc làm thuốc đắp giảm đau cơ. Tuy nhiên, do chưa có nhiều công trình khoa học nghiên cứu sâu, nên những tác dụng này hiện vẫn chủ yếu được truyền miệng trong dân gian.
Trái gùi khó hái vì nằm tận trong rừng sâu, chỉ có những người hay đi rừng mới săn được do đó loại trái cây đặc sản này có giá khá đắt đỏ khi vào mùa.
Trong những năm gần đây, trái gùi bắt đầu được các đơn vị khai thác sản vật rừng đem ra thành thị và giới thiệu tại các hội chợ ẩm thực, sản vật miền núi. Những quầy hàng trưng bày trái gùi vàng óng khiến người thành phố ngạc nhiên và thích thú. Một số nhà hàng chuyên về món rừng tại TP.HCM, Cần Thơ cũng đưa món gùi dầm vào thực đơn như một cách tái hiện hương vị hoang dã giữa phố thị hiện đại. Đây được xem là tín hiệu đáng mừng trong việc bảo tồn và khai thác bền vững những sản vật rừng quý hiếm như trái gùi.
Dẫu vậy, do đặc tính mọc hoang và không dễ trồng tại vườn nhà, trái gùi hiện vẫn là thứ quả mang tính mùa vụ và phụ thuộc nhiều vào điều kiện thời tiết. Năm nào nắng hạn kéo dài, sản lượng gùi có thể giảm mạnh. Việc hái gùi cũng cần được thực hiện có trách nhiệm, tránh tận diệt hay bẻ cành bừa bãi, làm ảnh hưởng đến sự phát triển của cây trong những mùa tiếp theo.
Nếu có dịp ghé thăm An Giang vào mùa hè, hãy thưởng thức trái gùi, đặc sản rừng vàng cam chua ngọt độc đáo chỉ có ở vùng Thất Sơn. Vị trái gùi thanh mát, dẻo thơm sẽ khiến bạn lưu luyến, khó quên.
