Mỗi độ tháng Giêng se lạnh, khi những đợt gió bấc còn thổi cắt da thịt, cũng là lúc người dân vùng quê Quảng Nam và Đà Nẵng lại rộn ràng với nghề mò sìa, một loại nghêu nước lợ mang lại giá trị kinh tế đáng kể và những món ăn đậm đà hương vị truyền thống. Sìa, còn được biết đến với tên gọi vọp hay dộp dộp, không chỉ là sản vật của thiên nhiên mà còn là một phần ký ức, một nét văn hóa ẩm thực đặc trưng của vùng đất này.
Con sìa nhìn bề ngoài không bắt mắt, vỏ cứng và dày, thịt hơi dai nhưng lại là nguồn thực phẩm có giá trị dinh dưỡng cao, là vị thuốc quý và được nhiều người ví von là "vàng đen" trong bùn đất.
Nghề mò sìa không diễn ra quanh năm mà phụ thuộc vào điều kiện tự nhiên khắc nghiệt. Thời điểm lý tưởng nhất để săn sìa là khi mùa nắng, đợi thủy triều rút xuống khiến nước cạn, hoặc vào những tháng cuối năm khi các cánh đồng, ao hồ bắt đầu khô cạn. Trên dòng sông Trường Giang hiền hòa đoạn chảy qua huyện Thăng Bình, Quảng Nam, cứ khoảng 6 giờ sáng, khi nước dần rút, từng tốp người dân lại bắt đầu một ngày mưu sinh. Họ lội xuống những bãi bùn, dò tìm những lỗ nhỏ trên mặt bùn, đó là nơi sìa "trú đông". Còn với những đứa trẻ ở An Ngãi, Đà Nẵng, việc mò sìa là cả một trò chơi thú vị, chỉ cần lần tay xuống những lỗ hẹp là có thể bắt được những con sìa mập ú.
Sìa thuộc họ nghêu, sò, sinh sống chủ yếu dưới bùn ở các đầm, ao, bàu, hồ và kênh rạch. Về hình dạng, sìa có vỏ nhẵn, khi còn nhỏ có màu xanh đen và chuyển sang màu xám đen khi trưởng thành. Dù di chuyển chậm chạp bằng cách thè lưỡi ra để bơi, sìa lại rất nhạy bén với tiếng động. Chỉ cần một chút động tĩnh, chúng sẽ nhanh chóng ngậm chặt vỏ và chui sâu xuống bùn để lẩn trốn, đòi hỏi người bắt phải có sự khéo léo và kiên nhẫn.
Sản lượng sìa nhiều nhất phải kể đến vùng Bàu Nghè rộng khoảng 50ha thuộc thôn An Ngãi Tây 2, xã Hòa Sơn, huyện Hòa Vang, thành phố Đà Nẵng. Nơi đây được xem là "thủ phủ" của sìa và ốc bươu, với trữ lượng phong phú bậc nhất khu vực. Sìa sau khi bắt về, để giữ được độ tươi ngon, cần phải còn sống. Những con sìa có vỏ phồng, nhẵn bóng thường là những con nhiều ruột, chắc thịt, được người mua ưa chuộng.
Trước khi chế biến, sìa cần được làm sạch một cách tỉ mỉ. Người dân địa phương thường ngâm sìa trong nước vo gạo qua đêm để sìa nhả hết chất nhờn và bùn đất. Sau đó, sìa được chà rửa lớp rêu mốc bám trên vỏ trước khi sẵn sàng cho các món ăn hấp dẫn. Sự cẩn thận trong khâu sơ chế này chính là bí quyết để món ăn giữ được hương vị đặc trưng mà không bị lẫn mùi bùn.
Từ con sìa dân dã, người dân đã sáng tạo ra nhiều món ăn phong phú, mang đậm bản sắc địa phương. Một trong những món độc đáo nhất là sìa hấp lá chanh hoặc lá gừng. Từng con sìa sau khi được hấp sơ đến lúc há miệng vỏ, người ta sẽ khéo léo nhét một miếng lá chanh hoặc lá gừng vào bên trong rồi hấp tiếp cho chín hẳn. Khi thưởng thức, hương vị ngọt thanh của thịt sìa hòa quyện với vị thơm nồng của lá chanh, lá gừng tạo nên một dư vị khó quên. Món ăn này thường được chấm với muối tiêu chanh hoặc nước mắm Nam Ô đặc trưng, càng làm tăng thêm sự hấp dẫn.
Một món khác không kém phần hấp dẫn là sìa om (um). Sìa sau khi luộc sơ sẽ được trộn đều với các loại gia vị như ớt, sả, tiêu, dầu... rồi om cho gia vị thấm sâu vào từng thớ thịt. Một số nơi còn cho thêm đọt rau sưng, tạo nên một hương vị đặc trưng, khó lẫn.
Nhưng có lẽ, món ăn để lại ấn tượng sâu sắc nhất chính là cháo sìa. Nước luộc sìa được giữ lại để nấu cháo với nếp hoặc gạo cho thật nhừ. Phần thịt sìa sau khi luộc chín, gỡ ra sẽ được xào và nêm nếm gia vị đậm đà. Khi cháo đã chín, thịt sìa đã chế biến được cho vào, thêm bột nêm và gia vị. Múc cháo ra tô, rắc thêm rau răm, rau húng và ớt thái lát, thực khách sẽ được thưởng thức một món cháo nóng hổi, ngọt thanh và đầy dưỡng chất.
Ngoài ra, còn có món mọc sìa cầu kỳ, một sự kết hợp tinh tế giữa thịt sìa băm nhuyễn với thịt heo nạc, nấm mèo, tiêu, đậu phộng rang, bún tàu và trứng gà. Hỗn hợp này được gói trong lá chuối đã hơ lửa, hấp cách thủy cho chín. Khi ăn, mọc sìa được cắt thành từng miếng vuông vức, ăn kèm với rau sống, khế, chuối chát, tạo nên một món ăn vừa lạ miệng vừa thơm ngon. Bên cạnh đó, sìa còn được dùng để nấu canh với các loại rau dân dã như rau muống, rau lang, mồng tơi hay xào sả ớt, nghệ, những món ăn quen thuộc trong bữa cơm gia đình.
Theo lời kể của người xưa, sìa có tính hàn, do đó các món ăn từ sìa thường được kết hợp với các loại gia vị có tính nhiệt như gừng, sả, ớt, lá chanh để cân bằng, vừa tốt cho sức khỏe vừa làm tăng thêm hương vị.
Đến với An Ngãi, du khách không chỉ được thưởng thức món cháo sìa thơm ngon mà còn được nghe kể về câu chuyện tình lãng mạn của một cô gái làng An Ngãi có nghề bắt sìa. Cô thường mời người bạn trai đến từ miền biển Thanh Khê thưởng thức món cháo sìa do chính tay mình nấu. Không ai biết chàng trai mê cô gái hay mê món cháo sìa hơn mà sau này họ đã nên duyên vợ chồng. Câu chuyện được lưu truyền qua câu ca dao:
"Mời anh ăn bát cháo sìa
Bởi công em bắt ở đìa ruộng sâu
Cháo sìa nghĩa nặng tình sâu
Thơm ngon, bùi béo, đậm màu quê hương
Mai này anh có vấn vương
Em xin theo khắp nẻo đường cùng anh..."
Bài ca dao không chỉ ca ngợi vẻ đẹp của tình yêu đôi lứa mà còn khẳng định giá trị văn hóa, tình cảm mà món cháo sìa mang lại. Sản vật dân dã ấy không chỉ nuôi dưỡng thể chất mà còn bồi đắp tâm hồn, trở thành một biểu tượng của tình yêu, sự gắn bó sâu nặng với quê hương. Sìa, vì thế, không chỉ là một món đặc sản, mà còn là một câu chuyện, một ký ức đẹp đẽ của vùng đất miền Trung nắng gió.
