Dọc theo chiều dài đất nước, từ Bắc chí Nam, từ Đông sang Tây, ở đâu trên dải đất hình chữ S này cũng đều có những ngày Tết. Tuy nhiên, mỗi nơi lại đón Tết theo những cách khác nhau. Có nơi đón Tết theo lịch Mặt Trăng, nơi khác lại theo lịch Mặt Trời, hoặc dựa trên mùa vụ, con nước. Bên cạnh đó, còn có những cái Tết dành riêng cho trẻ em, cho thầy cô giáo, hay những dịp trọng đại của dân tộc.
Trong số các ngày Tết, Tết Nguyên đán là cái Tết được biết đến rộng rãi nhất. Đây là dịp để chào đón ngày đầu tiên của năm mới theo lịch âm. Tết Nguyên đán thấm đượm nét đẹp truyền thống của dân tộc, mang trong mình hơi thở tâm linh và tín ngưỡng. Mỗi khi Tết đến, niềm vui lan tỏa khắp nơi, cùng những hy vọng về những điều tốt lành cho năm mới.
Nếu ở đồng bằng, Tết đến khi mùa xuân gõ cửa, với những hạt mưa phùn nhẹ nhàng lất phất giữa màn sương sớm, tia nắng đầu tiên rọi qua những đám mây mang theo ánh vàng của năm mới, thì với người Jrai, Tết lại có một phong vị hoàn toàn khác. Người Jrai là một trong những dân tộc sinh sống lâu đời ở vùng núi Tây Nguyên. Theo thống kê năm 2019, dân số Jrai có khoảng 513.930 người, tập trung tại ba tỉnh Gia Lai, Kon Tum, Đắk Lắk và một số ít ở Bình Định.
Tháng "Quên" trong lịch Jrai
Nền văn hóa đậm chất truyền thống của người Jrai đã tạo nên một cái Tết Nguyên đán khác biệt so với các nơi khác. Người Jrai sử dụng nông lịch với 12 tháng trong năm. Khi mùa khô khép lại và cơn mưa đầu tiên rơi xuống, họ tính đó là tháng Giêng, tương đương với tháng 4 theo lịch Dương. Vì vậy, cơn mưa đầu mùa mang ý nghĩa quan trọng, thường xuất hiện vào tháng 4 dương lịch. Tháng 12 (tháng Chạp) của người Jrai rơi vào tháng 3 dương lịch.
Trong lịch Jrai, 10 tháng đầu tiên được gọi bằng số từ 1 đến 10, nhưng hai tháng cuối cùng lại có tên riêng: tháng Ninh Nung và tháng Wor. Tháng Ninh Nung tượng trưng cho động vật rừng và cá suối, là thời điểm người dân chuẩn bị thực phẩm tươi ngon cho các sự kiện. Tháng Wor, hay còn gọi là "tháng Quên", là lúc người Jrai tạm gác lại công việc đồng áng, để nghỉ ngơi và chuẩn bị đón chào điều mới mẻ.
Khi tháng cuối cùng trong năm đến – tháng ba dương lịch, mùa ong đi lấy mật cũng tới. Người Jrai bắt đầu chuẩn bị đón Tết Nguyên đán.
Đón Tết Nguyên đán vào tháng 4
Người Jrai tổ chức Tết vào tháng mà thiên nhiên hòa hợp, đất trời giao thoa. Đại ngàn Tây Nguyên lúc ấy như được tắm mát bởi cơn mưa đầu mùa, cây cối xanh tươi, bụi đỏ bazan lắng xuống, tiết trời trở nên dễ chịu.
Tháng Tư là tháng Tết chung của người Jrai, nhưng ngày đón Tết lại tùy thuộc vào từng gia đình, từng làng. Vì không có một ngày giao thừa cụ thể, phong tục Tết của người Jrai mang một nét đặc trưng rất riêng.
Lễ vật và các món ăn đặc trưng
Để đón năm mới, người Jrai chuẩn bị lễ vật kỹ lưỡng. Nếu sử dụng động vật để cúng tế, chúng sẽ được chăm sóc chu đáo, và chủ nhà sẽ thực hiện nghi lễ nhỏ cầu xin thần linh phù hộ. Trong ngày Tết, người Jrai uống rượu cần – loại rượu ủ trong ghè với men tự làm từ nguyên liệu tự nhiên. Rượu cần càng được ủ lâu càng ngon, có nơi để đến cả năm trời. Quy trình nấu và ủ rượu cần của người Jrai rất độc đáo, tạo nên hương vị ngọt nhẹ, dễ uống.
Người Jrai không làm bánh cho Tết Nguyên đán mà tập trung vào cơm lam và các món ăn truyền thống. Cơm lam được nấu trong ống lồ ô, trở thành món ăn phổ biến. Các món chính bao gồm thịt nướng, phèo, canh bí nấu xương, hoặc món oái (thịt lợn trộn thính ngô). Đặc biệt, mâm cỗ còn có món nhăm tơ-pung – một loại cháo được nấu từ gạo giã nhỏ, trộn với thịt, rau hoặc xơ mít.
Trong tháng Tết, bất kỳ nhà nào tổ chức cỗ, hàng xóm đều có thể đến tham gia, dù được mời hay không. Khi đến, họ mang theo món ăn hoặc gạo để góp vào cỗ. Tinh thần cộng đồng và sự gắn kết của người Jrai thể hiện rõ qua việc cùng nhau chia sẻ những bữa rượu cần, không ai uống một mình.
Ý nghĩa của ngày Tết Nguyên đán của người Jrai
Trước khi bắt đầu bữa cỗ, thầy cúng sẽ mời các vị thần và tổ tiên về chung vui. Khi ra về, khách thường được biếu một miếng thịt hoặc chút thức ăn làm quà, mang ý nghĩa mong cầu một năm mới no đủ và dư dả.
Sau tháng Tết, người Jrai bước vào mùa vụ mới với lễ cúng của già làng, cầu mong mùa màng bội thu, mưa thuận gió hòa.
Dù ngày Tết Nguyên đán của người Jrai không trùng với người Việt, họ vẫn dành thời gian thăm hỏi họ hàng, hàng xóm và gửi lời chúc may mắn. Điều đặc biệt, cư dân Jrai có thể đón cả hai dịp Tết Nguyên đán, niềm vui từ đó như được nhân đôi.
