Mùa hè đến, khi những cơn mưa rào đầu tiên tưới mát những cánh rừng già Tây Bắc, cũng là lúc một loại "vàng" xanh ẩn mình trong tán lá bắt đầu hành trình của mình: hạt mề gà. Từng được biết đến như một món ăn "cứu đói" của bà con dân tộc, giờ đây, hạt mề gà đã trở thành một đặc sản được săn đón, không chỉ bởi du khách miền xuôi mà còn bởi những người yêu ẩm thực vùng cao khắp cả nước.
Tháng 7 hằng năm, khi những nương lúa ở Sơn La, Điện Biên, Hà Giang đã hoàn tất vụ cấy, công việc đồng áng trở nên thảnh thơi hơn, cũng là lúc bà con dân tộc rủ nhau lên rừng tìm hạt mề gà. Tên gọi khoa học của loại cây này là Erythrophleum fordii, còn được biết đến với tên gọi gỗ La Hán, là một loại cây thân gỗ quý hiếm mọc hoang trong rừng sâu.
Cây mề gà cao khoảng 3-5 mét, lá to, tán rộng, tạo bóng mát quanh năm. Vào mùa hè, cây đâm chồi, ra hoa và kết trái, những chùm quả mọc thành cụm trông như chiếc quạt giấy, lúc chín có màu đỏ lựng rực rỡ như những trái ớt chín. Bên trong mỗi quả thuôn, mập, to hơn ngón chân cái một chút, là từ một đến năm hạt.
Điều đặc biệt là cây mề gà chỉ sống tự nhiên trong rừng sâu, không thể trồng đại trà, do đó hạt của nó mang hương vị tinh khiết, đậm đà của núi rừng. Thời điểm thu hoạch lý tưởng nhất là khi lớp vỏ ngoài của quả tự bung ra, để lộ phần hạt màu đen bóng, căng mẩy bên trong. Lúc này, hạt mề gà đạt độ dẻo, ngọt và thơm ngon nhất.
Trước đây, với bà con vùng cao, hạt mề gà là một phần của cuộc sống mưu sinh. Chúng được luộc, nướng, hay đơn giản là vùi tro bếp để trở thành món ăn giúp no lòng khi giáp hạt. Ngày nay, hạt mề gà đã vượt ra khỏi giới hạn của một món ăn "cứu đói" để trở thành một đặc sản được trân quý.
Hương vị của hạt mề gà rất độc đáo và lôi cuốn. Vị béo bùi, dẻo thơm tương tự như hạt dẻ, nhưng lại có cái ngọt thanh, nhẹ nhàng riêng biệt. Khi tách lớp vỏ đen sẫm, phần nhân bên trong lộ ra màu vàng óng như lòng đỏ trứng chim cút, vừa đẹp mắt lại vừa hấp dẫn. Chính vẻ ngoài độc đáo và hương vị lạ miệng này đã khiến hạt mề gà nhanh chóng chinh phục được các thực khách sành ăn.
Cách chế biến hạt mề gà cũng rất phong phú. Sau khi được rửa sạch, hạt có thể luộc, nướng, hoặc nấu cùng xương để tạo nên món canh ngọt mát. Tuy nhiên, cách thưởng thức nguyên bản và được coi là tinh túy nhất của người Thái chính là vùi hạt vào lớp tro nóng trong bếp. Hơi nóng của tro giúp hạt chín từ từ, giữ lại toàn bộ độ ẩm và hương vị tự nhiên mà không bị mất nước. Khi hạt chín, mùi thơm nồng nàn lan tỏa khắp căn bếp, báo hiệu món quà của núi rừng đã sẵn sàng để thưởng thức.
Sức hấp dẫn của hạt mề gà không chỉ dừng lại ở hương vị độc đáo. Nó còn đại diện cho sự phong phú và hoang sơ của thiên nhiên Tây Bắc. Bởi vì là sản phẩm tự nhiên, không qua bất kỳ quá trình can thiệp nào, hạt mề gà trở thành món ăn "sạch" và được ưa chuộng bởi những người theo đuổi lối sống khỏe mạnh.
Theo các đầu mối thu mua và kinh doanh đặc sản, hạt mề gà đang rất được quan tâm. Một người kinh doanh chia sẻ: "Mỗi ngày tôi có 5-7 đầu mối từ người dân tới các thầy cô mang quả rừng tới nhưng cũng không đủ bán". Nhu cầu tăng cao đã khiến hạt mề gà có giá trị kinh tế đáng kể. Mùa hè năm nay, giá bán hạt mề gà dao động từ 30.000 đến 45.000 đồng/kg, một mức giá hợp lý cho một sản vật tự nhiên và quý hiếm.
Từ Điện Biên, Sơn La, Hà Giang, hạt mề gà theo chân du khách và các thương lái, len lỏi vào các thành phố lớn, có mặt tại nhiều vùng miền khác nhau. Chúng không chỉ được dùng để ăn vặt, làm món tráng miệng, mà còn được sáng tạo để chế biến thành các món ăn mặn, mang đến hương vị mới lạ cho mâm cơm gia đình. Sự xuất hiện của hạt mề gà trên các khu chợ phố thị đã góp phần khẳng định giá trị của những sản vật tự nhiên, hoang dã từ núi rừng Tây Bắc, đồng thời mở ra một hướng phát triển kinh tế bền vững cho bà con dân tộc.
Hạt mề gà không chỉ là một món ăn, nó là câu chuyện về thiên nhiên, về cuộc sống của đồng bào vùng cao, và về hành trình chinh phục những tín đồ ẩm thực của một loại hạt giản dị nhưng vô cùng quý giá.
