Dù tốc độ đô thị hóa ngày càng mạnh mẽ, ngoại thành Hà Nội vẫn còn đó những không gian văn hóa đặc sắc, nơi những giá trị truyền thống được gìn giữ qua bao thế hệ. Chợ Sa, một cái tên đã đi vào tiềm thức của người dân vùng Cổ Loa, Đông Anh, là một minh chứng sống động cho điều đó. Từ một điểm giao thương cổ xưa, gắn liền với kinh đô của vua An Dương Vương, Chợ Sa ngày nay vẫn vẹn nguyên sức sống, là nơi gặp gỡ, trao đổi và lưu giữ những nét đẹp văn hóa độc đáo của làng quê Bắc Bộ.
Chợ Sa, theo cách gọi quen thuộc của cư dân địa phương, là một đơn vị hành chính độc lập thuộc xã Cổ Loa, huyện Đông Anh, Hà Nội. Dù mới được tách ra về mặt hành chính, cái tên “Chợ Sa” đã in đậm trong tâm trí bao thế hệ người dân nơi đây. Tương truyền, tên gọi này bắt nguồn từ việc đây là nơi đặt sa bàn kinh thành của vua An Dương Vương, đồng thời chợ nằm trên bãi Sa của sông Thiếp (Hoàng Giang), bên tả ngạn, phía nam, phía ngoài thành ngoại Cổ Loa. Vị trí đặc biệt này càng khẳng định vai trò của Chợ Sa trong lịch sử phát triển của đô thị Cổ Loa cổ xưa.
Không giống những khu chợ thông thường họp hàng ngày, Chợ Sa chỉ họp 6 phiên mỗi tháng, vào các ngày 1, 6, 11, 16, 21 và 26 âm lịch. Nhịp độ phiên chợ này gợi nhớ về những quy luật giao thương cổ truyền, khi chợ không chỉ là nơi mua bán mà còn là điểm hẹn văn hóa, xã hội của cả một vùng. Sự liền kề của các phiên chợ trong khu vực được người xưa đúc kết qua câu ca dao đầy hình ảnh:
“Chợ Dâu là câu chợ Tó
Chợ Tó bó chợ Dọc
Chợ Dọc cọc chợ Sa
Chợ Sa là xà chợ Cói
Chợ Cói là bói chợ Dâu”.
Câu ca dao không chỉ là cách ghi nhớ lịch họp chợ mà còn cho thấy sự gắn kết, tương hỗ của các chợ phiên trong vùng, tạo thành một mạng lưới giao thương sầm uất, nhộn nhịp từ ngàn xưa.
Chợ Sa họp ngay trên một bãi đất rộng cạnh cầu Ngòi, thuộc địa phận xã Cổ Loa. Dù ở vị trí ngoại thành, rất gần với phố thị, nhưng Chợ Sa vẫn giữ được bản chất của một phiên chợ quê truyền thống. Điều làm nên nét độc đáo của Chợ Sa không chỉ là lịch họp mà còn là những sản vật đặc trưng. Bên cạnh các mặt hàng thiết yếu phục vụ đời sống hàng ngày được chuyển từ nơi khác về, chợ Sa còn là nơi quy tụ những sản vật do chính người dân trong vùng tự tay sản xuất, mang đậm hương vị địa phương. Đó có thể là những mẻ rau tươi non vừa hái từ vườn, những con giống khỏe mạnh chuẩn bị cho mùa vụ mới, hay những món đồ thủ công tinh xảo do chính tay người nông dân làm ra.
Cách thức hoạt động của chợ cũng rất tự nhiên và mộc mạc. Chợ tự phát, không chia gian, không phân quầy hàng cố định. Người bán cứ thế nhìn nhau mà dọn sạp, bày hàng. Có những sạp hàng rộng rãi với đủ loại mặt hàng phong phú, nhưng cũng có những góc nhỏ chỉ cần một, hai chiếc mẹt, trên đó bày vài thứ rau củ nhà trồng cũng đủ làm thành một sạp hàng chờ người đến mua, đến lựa. Chính sự giản dị, tự do này đã tạo nên một không khí chợ phiên rất riêng, rất đỗi thân thuộc.
Là một phiên chợ ngoại thành, nông cụ luôn là mặt hàng không thể thiếu tại Chợ Sa. Những sạp hàng bán nông cụ luôn tấp nập khách ghé thăm, là điểm đến quen thuộc của bà con quanh vùng mỗi khi cần mua sắm hoặc sửa chữa các dụng cụ phục vụ sản xuất nông nghiệp. Điều này cho thấy Cổ Loa, dù gần phố thị, vẫn là một vùng đất nông nghiệp trù phú với diện tích trồng lúa lớn và phần đông người dân vẫn gắn bó sâu sắc với nghề trồng trọt, chăn nuôi. Bởi thế, dãy hàng bán con giống phục vụ chăn nuôi nông nghiệp luôn có mặt đầy đủ trong mỗi phiên chợ, đáp ứng nhu cầu sản xuất của bà con.
Một nét văn hóa đặc biệt đã trở thành phong tục, một nét riêng trong văn hóa của người dân Cổ Loa mỗi khi đi chợ Sa, đó chính là “tục ăn quà”. Chợ có những hàng quà bánh đã tồn tại hàng chục năm, chứng kiến bao thế hệ lớn lên. Những thức quà dân dã như bánh rán đường, bỏng nếp, bỏng ngô, bánh gio, bánh nếp… không chỉ là món ăn mà còn là cả một bầu trời ký ức tuổi thơ. Được theo mẹ đi chợ, được mua cho vài thứ quà dân dã, đó là những kỷ niệm in đậm trong ký ức của nhiều lớp trẻ thơ. Cứ như thế, từ đời này sang đời khác, đi chợ ăn quà đã trở thành một thói quen, một phần không thể thiếu trong các phiên chợ nông thôn, góp phần tạo nên vẻ đẹp văn hóa của Chợ Sa.
Không ai dám khẳng định Chợ Sa có từ thời An Dương Vương, thế kỷ thứ III trước Công nguyên, nhưng thực tế cho thấy đây là một phiên chợ lâu đời, nơi những quầy hàng được truyền từ đời mẹ sang con, từ đời bà sang cháu. Chợ Sa chỉ là một trong hàng ngàn chợ phiên của người Việt, nhưng với chu kỳ 5 ngày họp một lần, Chợ Sa là một nét đẹp về sinh hoạt văn hóa cộng đồng vẫn được gìn giữ từ ngàn đời đến nay của vùng quê ngoại thành Hà Nội.
Trong dòng người đông đúc chen nhau, những tiếng hỏi giá cả, tiếng mặc cả bớt một thêm hai, tiếng mời chào của người bán… tất cả hòa quyện vào nhau tạo nên một không khí phiên chợ nhộn nhịp, đầy sức sống. Có thể nói rằng, vùng đất Cổ Loa xưa, từ khi được chọn làm quốc đô, đến nay đã trở thành tụ điểm dân cư tập trung đông đúc. Các hoạt động kinh tế được đẩy mạnh, một số nghề thủ công, đặc biệt là nghề đúc đồng đã vươn lên đỉnh cao của nghề đúc thời cổ. Cổ Loa xưa nổi bật lên là đô thị quan trọng thời cổ đại, và dù yếu tố “thị” chưa rõ ràng, nhưng đã được thể hiện ở một hệ thống chợ tiêu biểu mà Chợ Sa là trung tâm. Dần dần, yếu tố thị ngày càng phát triển, hình thành nên cả một khu phố chợ Sa như ngày nay, đóng góp vào sự phát triển và bảo tồn bản sắc văn hóa của vùng đất kinh đô cổ.
