Nằm ẩn mình giữa bạt ngàn núi non trùng điệp của vùng Tây Bắc, Sơn La không chỉ nổi tiếng với những cung đường đèo uốn lượn, những thửa ruộng bậc thang kỳ vĩ hay văn hóa bản địa đa dạng mà còn chinh phục du khách bởi một đặc sản ẩm thực độc đáo: chôm chôm. Không phải loại trái cây nhiệt đới quen thuộc, chôm chôm ở đây là tên gọi dân dã của một loài côn trùng, mang trong mình hương vị đặc trưng của núi rừng, được đồng bào dân tộc Thái trắng khéo léo chế biến thành những món ăn hấp dẫn, gây tò mò và say đắm bao thực khách.
Khi đặt chân đến các bản làng Tây Bắc, đặc biệt là bản Cao Đa 1, xã Phiềng Ban, huyện Bắc Yên, tỉnh Sơn La vào những ngày đầu thu mát mẻ, du khách sẽ có cơ hội khám phá thế giới của loài chôm chôm đặc biệt này. Khác biệt hoàn toàn với hình dung về trái cây, chôm chôm ở đây là một loài côn trùng có hình dáng khá giống cào cào hoặc châu chấu, với màu xanh và nâu xen kẽ. Chúng sinh sống chủ yếu trong các khu rừng núi, ăn lá cây rừng, nhờ đó mà thịt chôm chôm có hương vị thơm ngon đặc trưng, khác biệt so với các loài côn trùng khác.
Thời điểm chôm chôm xuất hiện nhiều nhất là từ tháng 7 đến tháng 9 Dương lịch, trùng với mùa lúa trù phú trên các cánh đồng của đồng bào dân tộc Thái, Mường ở các huyện Bắc Yên và Phù Yên. Đây cũng là lúc người dân địa phương chuẩn bị các dụng cụ đơn sơ như vợt lưới và giỏ để xuống đồng “săn” chôm chôm. Việc bắt chôm chôm không chỉ là một hoạt động mưu sinh mà còn là nét văn hóa đặc sắc, thể hiện sự gắn bó hài hòa giữa con người và thiên nhiên nơi đây. Những con chôm chôm sau khi được thu hoạch sẽ trở thành nguyên liệu chính cho vô vàn món ăn dân dã mà không kém phần tinh tế.
Dù là một món ăn khá lạ lẫm với nhiều người, nhưng một khi đã nếm thử, hương vị của chôm chôm sẽ để lại ấn tượng khó phai. Đồng bào dân tộc Thái trắng đã nâng tầm loại côn trùng này thành nhiều món ăn đặc sắc, biến tấu đa dạng để phù hợp với khẩu vị và sở thích khác nhau. Các món phổ biến có thể kể đến như chôm chôm xào măng chua, chôm chôm chiên giòn, chôm chôm kho tộ, hay chôm chôm xào sả ớt... Mỗi món ăn đều mang một sắc thái riêng, nhưng tựu chung lại đều làm nổi bật được vị bùi, giòn, thơm của chôm chôm.
Trong số các phương pháp chế biến, chôm chôm rang lá chanh được xem là món ăn “quốc hồn quốc túy”, được nhiều người sành ăn ưa chuộng nhất. Lý do không chỉ nằm ở sự đơn giản trong cách thực hiện mà còn ở hương vị độc đáo, cuốn hút mà nó mang lại. Lá chanh thơm lừng hòa quyện với vị bùi béo của chôm chôm tạo nên một sự kết hợp hoàn hảo, kích thích mọi giác quan.
Để có được món chôm chôm rang lá chanh chuẩn vị Tây Bắc, người dân bản địa có những bí quyết riêng, tưởng chừng đơn giản nhưng lại vô cùng tinh tế. Quy trình chế biến bắt đầu bằng việc sơ chế chôm chôm. Sau khi thu về, chôm chôm được ngâm trong nước sôi khoảng 6 phút để loại bỏ chất dịch nhờn và mùi hôi đặc trưng. Đây là bước quan trọng giúp món ăn trở nên sạch sẽ và thơm ngon hơn. Tiếp đó, chôm chôm được đổ ra chậu nước lã, loại bỏ sạch phần chân, càng, đầu và ruột, chỉ giữ lại phần thân. Sau khi ráo nước, chôm chôm được trộn với một chút muối hoặc bột nêm để gia vị thấm đều.
Phần lá chanh tươi được rửa sạch, thái chỉ nhỏ, cùng với hành khô băm nhuyễn sẽ là những nguyên liệu không thể thiếu để tạo nên hương vị đặc trưng cho món ăn. Khi chế biến, người đầu bếp sẽ phi thơm hành khô với dầu ăn, sau đó cho chôm chôm đã sơ chế vào đảo đều tay trên lửa vừa. Quá trình rang đòi hỏi sự kiên nhẫn để chôm chôm chín vàng đều, giòn rụm mà không bị cháy. Cuối cùng, khi chôm chôm đã đạt độ chín tới, lá chanh thái chỉ sẽ được cho vào đảo nhanh tay thêm vài phút để hương thơm lá chanh quyện đều vào từng con chôm chôm, tạo nên một món ăn vừa đẹp mắt, vừa thơm ngon khó cưỡng.
Món chôm chôm rang lá chanh không chỉ là một đặc sản ẩm thực mà còn là một phần của trải nghiệm văn hóa Tây Bắc. Với hương vị khô, béo, thơm lừng, món ăn này thường được thưởng thức kèm với cơm nếp dẻo thơm hoặc là món "mồi nhậu" tuyệt vời bên chén rượu cay nồng, trong không gian ấm cúng của nhà sàn.
Đối với những du khách lần đầu thưởng thức, cảm giác ban đầu có thể là sự e ngại, tò mò về một món ăn làm từ côn trùng. Tuy nhiên, chỉ cần nếm thử một miếng, mọi e dè sẽ tan biến, nhường chỗ cho sự ngạc nhiên và thích thú. Vị giòn tan của chôm chôm, vị ngọt bùi hòa quyện với chút tê tê kích thích vị giác sẽ khiến thực khách nhớ mãi không quên. Món ăn này không chỉ thỏa mãn vị giác mà còn là cầu nối giúp du khách hiểu hơn về đời sống, văn hóa và sự sáng tạo trong ẩm thực của đồng bào dân tộc thiểu số vùng Tây Bắc. Hàng năm, cứ đến mùa lúa chín, nhiều người lại háo hức mong chờ được trở lại Sơn La để một lần nữa thưởng thức món chôm chôm giòn tan, bùi béo, mang đậm hương vị đồng quê này.
