Một loại nấm mọc hoang dã, từng bị bỏ quên, giờ đây đã trở thành đặc sản quý hiếm, được giới thành thị săn lùng với mức giá lên đến 300.000 đồng/kg. Đó là nấm chẹo, loài nấm đỏ rực hình chiếc ô, với hương vị độc đáo và giá trị dinh dưỡng cao, đang được ví như "vàng đỏ" của núi rừng Lạng Sơn, Bắc Ninh, và Thái Nguyên.
Nấm chẹo chỉ xuất hiện chớp nhoáng vào hai thời điểm cụ thể trong năm, dưới tán rừng chẹo hoặc dẻ. Theo chia sẻ của người dân địa phương tại Lạng Sơn, Bắc Ninh và Thái Nguyên – những khu vực có sự phân bố nấm chẹo nhiều nhất – loại nấm này chỉ mọc vào mùa mưa, trong một khoảng thời gian cực kỳ ngắn ngủi, chỉ khoảng một tuần. Điều đặc biệt hơn là vòng đời của nấm cũng vô cùng ngắn, chỉ 1-2 ngày sau khi nhú là chúng đã bắt đầu thối rữa, đòi hỏi người thu hoạch phải hết sức nhanh nhạy.
Để kịp thời thu hái, những người đi rừng thường phải thức dậy từ 2-3 giờ sáng, mang theo đèn pin và lặn lội vào sâu trong rừng. Họ tranh thủ hái nấm khi chúng vừa nhú, mũ nấm còn khum tròn và giữ nguyên được lớp phấn quý giá trên bề mặt. Đây được xem là thời điểm nấm ngon nhất và có giá trị cao nhất. Không phải bất kỳ khu rừng chẹo nào cũng có sự hiện diện của loại nấm này, yếu tố càng làm tăng thêm sự quý hiếm của chúng. Đối với nhiều người dân địa phương, nấm chẹo không chỉ là một sản vật mà còn là "vàng của rừng", một món quà vô giá mà thiên nhiên ban tặng, đáng giá từng cân từng lạng.
Việc thu hái nấm chẹo đòi hỏi sự tinh tế và khéo léo. Người hái phải nhẹ nhàng nhấc phần thân nấm hoặc xoay chậm rãi để tránh làm gãy chân hay làm tróc đi lớp phấn quý trên mũ. Theo quan niệm dân gian, nếu chạm vào nấm quá sớm khi chúng mới nhú, nấm sẽ "giật mình" và ngừng phát triển. Điều này cho thấy sự cẩn trọng và hiểu biết sâu sắc về đặc tính của loài nấm này đã được truyền lại qua nhiều thế hệ.
Sự quý hiếm và giá trị kinh tế cao của nấm chẹo đã dẫn đến tình trạng cạnh tranh gay gắt và nhu cầu bảo vệ tài nguyên. Nhiều gia đình sở hữu rừng chẹo thậm chí còn dựng lều canh nấm giữa rừng để bảo vệ "lộc trời" khỏi những kẻ trộm. Mỗi vụ, nếu việc thu hái được thực hiện đúng kỹ thuật và gặp thời tiết thuận lợi, các hộ gia đình có thể thu về hàng chục triệu đồng chỉ sau vài ngày "săn" nấm. Điều này biến nấm chẹo không chỉ là nguồn thực phẩm mà còn là nguồn thu nhập đáng kể cho người dân vùng núi.
Trên thị trường, nấm chẹo tươi có giá dao động từ 200.000 đến 300.000 đồng/kg. Khi được sấy khô, giá trị của chúng còn tăng vọt lên đến hàng triệu đồng mỗi kilogam, nhưng vẫn luôn trong tình trạng "cháy hàng". Để có được 1kg nấm chẹo khô, cần trung bình khoảng 6-7kg nấm tươi sau khi sấy trong vòng 6-7 giờ. Vào mùa mưa, do nấm còn ngậm nhiều nước, lượng nấm tươi cần để thu được 1kg nấm khô thậm chí có thể lên tới 7kg. Điều này cho thấy công sức và chi phí để sản xuất nấm khô là không hề nhỏ, góp phần đẩy giá thành sản phẩm lên cao.
Nấm chẹo được miêu tả là một đặc sản "nhìn thì tưởng độc, ăn thì mê mẩn" bởi vẻ ngoài đỏ rực, bắt mắt nhưng lại mang hương vị vô cùng quyến rũ. Chúng có thể chế biến thành nhiều món ăn thơm ngon, lạ miệng như nấm chẹo xào tỏi, nấu canh xương, hầm với thịt trâu, hay xào thịt bò. Đơn giản nhất, chỉ cần phi thơm chút tỏi, xào nấm với dầu và nêm gia vị nhẹ, món nấm xào đã mang đến vị ngọt thanh, giòn giòn vô cùng lôi cuốn, chinh phục cả những thực khách khó tính nhất.
Vào mùa nấm chẹo, các thương lái từ khắp nơi sẵn sàng ăn, ngủ hàng tuần tại các bản làng để thu mua nấm trực tiếp từ người dân. Nhờ công việc hái nấm, nhiều người dân bản địa có thể kiếm được hàng triệu đồng mỗi ngày, cải thiện đáng kể đời sống kinh tế.
Tuy nhiên, ngày nay, nấm chẹo đang ngày càng trở nên khan hiếm. Một trong những nguyên nhân chính là tập quán đốt nương làm rẫy của người dân, vô tình hủy hoại hệ rễ của loài nấm quý này, ảnh hưởng nghiêm trọng đến khả năng tái sinh của chúng. Thêm vào đó, do đặc tính chỉ xuất hiện chớp nhoáng vào ban đêm, người hái nấm thường có xu hướng nhổ cả cây lẫn rễ để thu được nhanh và nhiều hơn, càng làm ảnh hưởng đến nguồn gen và khả năng phát triển của nấm trong các mùa vụ tiếp theo.
Khoảng chục năm trước, nấm chẹo chưa được nhiều người biết đến, do đó giá còn khá rẻ và bà con hái về chủ yếu để ăn trong nhà. Nhưng giờ đây, với sự tăng vọt về giá trị và nhu cầu lớn từ thị trường, nấm chẹo đã trở thành một đặc sản được săn lùng ráo riết. Mỗi mùa nấm, nhiều gia đình lại cùng nhau đổ về rừng để "săn" nấm. Đối với những khách hàng từ tỉnh xa đặt mua, người bán sẽ đóng gói cẩn thận nấm vào thùng đá và gửi theo xe khách để đảm bảo chất lượng. Nhờ đó, mỗi mùa nấm, người dân có thể thu về khoảng 40 triệu đồng, biến nấm chẹo thành một nguồn thu nhập ổn định và hấp dẫn.
Trước tình trạng nấm chẹo đang dần khan hiếm, việc tìm kiếm các giải pháp bền vững trong việc thu hái và bảo tồn loài nấm quý này là vô cùng cần thiết. Điều này không chỉ giúp duy trì một nguồn thu nhập quan trọng cho người dân mà còn bảo vệ "vàng đỏ" của núi rừng Lạng Sơn khỏi nguy cơ cạn kiệt.
