Khi nhắc đến trái khóm (dứa), người ta thường nghĩ ngay đến một loại quả giải khát quen thuộc, bình dị và dễ tìm thấy ở bất kỳ chợ hay siêu thị nào trên khắp đất nước. Tuy nhiên, ít ai biết rằng, một bộ phận tưởng chừng như vô dụng của cây khóm, chính là phần lõi thân, lại ẩn chứa một thức quà quý giá – củ hũ khóm – món đặc sản làm nên tên tuổi ẩm thực Hậu Giang.
Khóm, có tên khoa học là Ananas Comosus, vốn là một loài cây có nguồn gốc từ Nam Mỹ. Theo dòng lịch sử, cây khóm đã du nhập vào Việt Nam qua con đường thương cảng Hội An sầm uất ngày xưa và từ đó lan tỏa khắp mọi miền Tổ quốc. Loài cây này thuộc họ nhà dứa, ở Việt Nam thường được gọi chung là thơm hoặc dứa, tuỳ theo vùng miền. Miền Bắc gọi chung cả khóm và thơm là dứa, trong khi ở miền Tây Nam Bộ, dứa còn là tên gọi của những loại cây dại như dứa biển, dứa rừng, thường không ăn được.
Việt Nam hiện trồng ba giống khóm phổ biến nhất là Queen (khóm gai), Cayenne (khóm mật) và MD2 (khóm vàng). Quả khóm được yêu thích không chỉ bởi vị ngọt thanh, mùi thơm đặc trưng mà còn vì giá trị dinh dưỡng cao. Khóm rất giàu đường, calo, khoáng chất và các loại vitamin thiết yếu. Ngoài việc ăn tươi, khóm còn được chế biến thành nhiều món ăn dân dã như xào thịt, nấu canh, hoặc dùng làm nguyên liệu cho ngành công nghiệp nước ép, xuất khẩu đi nhiều thị trường. Thậm chí, thân và lá khóm còn được dùng làm bột giấy, làm sợi, còn xác quả sau chế biến được tận dụng làm thức ăn cho gia súc và phân bón. Đặc biệt, vào dịp Tết Nguyên đán, người dân miền Tây còn sáng tạo ra những giống khóm độc đáo như khóm son, khóm phụng để trang trí, mang ý nghĩa may mắn, tài lộc.
Mặc dù khóm được trồng rộng rãi khắp cả nước, nhưng củ hũ khóm lại là một đặc sản khan hiếm, chỉ có thể tìm thấy ở vùng đất Hậu Giang. Để chiêm ngưỡng những cánh đồng khóm bạt ngàn, du khách có thể ghé thăm vùng Vị Thanh, men theo dòng sông Cái Lớn. Tuy nhiên, dù diện tích trồng lớn, nhưng củ hũ khóm không phải lúc nào cũng có. Bởi lẽ, người dân trồng khóm chủ yếu để lấy trái, không ai trồng chỉ để lấy củ hũ.
Củ hũ khóm chỉ xuất hiện khi người dân phá bỏ lứa khóm già để trồng lứa mới. Khóm là loại cây lâu năm, trồng khoảng 8 tháng sẽ cho trái, cứ 4 tháng lại thu hoạch một lần. Sau khoảng 24 – 30 tháng, khi cây khóm lão hoá, người dân sẽ phải nhổ bỏ để trồng lứa mới. Đây chính là thời điểm hiếm hoi để thu hoạch củ hũ khóm. Để lấy được phần lõi quý giá này, người ta phải nhổ cả cây đang còn tươi tốt, cắt phần thân non từ gốc khóm già, gọt bỏ lớp vỏ bên ngoài để lấy phần lõi màu trắng vàng bên trong. Đáng chú ý, chỉ những củ hũ “dậy thì” mới có vị ngon ngọt đặc trưng, những đọt già sẽ dai và đắng, không thể sử dụng.
Chính vì sự khan hiếm và công đoạn thu hoạch cầu kỳ, củ hũ khóm từng được xem là món ăn quý giá, chỉ dùng để thiết đãi những vị khách quý đến chơi nhà. Món ăn này đòi hỏi sự tỉ mỉ ngay từ khâu sơ chế, củ hũ sau khi được làm sạch phải ngâm ngay vào nước muối và luộc sơ. Công đoạn luộc tưởng chừng đơn giản nhưng lại vô cùng quan trọng, nếu luộc thiếu hoặc quá lửa, củ hũ sẽ bị nhẫn đắng, làm hỏng hương vị món ăn.
Củ hũ khóm đã từng là một món ăn tình cờ được khám phá bởi những người nông dân đi làm đồng. Tương truyền, họ thấy cây khóm bị vứt ven đường, tò mò vạt lớp vỏ bên ngoài và thấy phần lõi non thơm ngon. Ban đầu, món ăn chỉ đơn giản là củ hũ khóm xào, nhưng dần dần, sự sáng tạo của người dân Hậu Giang đã cho ra đời hàng chục món ăn hấp dẫn.
Trong số đó, nổi tiếng và phổ biến nhất là món gỏi củ hũ khóm tôm thịt. Món này được nhiều người ưa chuộng bởi cách làm đơn giản, nhanh chóng và hương vị hài hòa, giòn ngọt. Ngoài ra, củ hũ khóm còn được chế biến thành nhiều món ăn độc đáo khác như xáo măng, bánh xèo, dưa chua, củ hũ khóm hầm giò heo, củ hũ khóm xào tép hay dùng để nấu canh, xào cùng thịt bò.
Mấy năm gần đây, với sự phát triển của công nghệ, củ hũ khóm đã không còn là một món ăn chỉ có ở Hậu Giang. Nó đã vượt ra khỏi phạm vi địa phương và xuất hiện trên các sàn thương mại điện tử, chợ mạng. Củ hũ khóm được làm sạch, đóng gói hút chân không hoặc bảo quản lạnh trong túi zip và bán ra thị trường với mức giá khoảng 70.000 đồng/kg. Món đặc sản độc đáo này nhanh chóng chinh phục các bà nội trợ, trở thành một trong những mặt hàng bán chạy. Nhiều thực khách lần đầu nếm thử món củ hũ khóm xào thịt bò đã ấn tượng mãi bởi vị giòn, ngọt dịu nhẹ, thanh mát của nó.
Có thể nói, củ hũ khóm không chỉ là một món ăn, mà còn là minh chứng cho sự tinh tế, sáng tạo của người dân Hậu Giang. Từ một bộ phận tưởng chừng bỏ đi của cây khóm, họ đã biến nó thành một đặc sản mang đậm hồn cốt miền Tây, là một món quà quý giá của đất và người nơi đây.
