Vào những chiều hoàng hôn rơi rớt, thành phố mỏi mệt sau ngày dài ồn ào, náo nhiệt, tôi bất chợt thèm được ngồi dưới mái hiên quê cũ, nghe tiếng gió thổi qua hàng cau và ngửi lại mùi tương thơm lừng lan từ chiếc vại đất bên góc sân, thứ mùi vừa mộc mạc vừa đậm đà, như một dòng suối nhỏ chảy ngược về ký ức.
Đó là mùi thơm một loại gia vị đầy sương gió, của đất của trời, của cả một thời thơ bé trong tôi. Chẳng cần một bản nhạc thật “chill” hay một không gian với chiếc “view” thơ mộng, chỉ làn hương xưa như thế cũng đủ khiến tôi sống chậm lại, mơ màng, tâm trí quấn quýt, bịn rịn không thể nào dứt ra được.
Tôi lớn lên bên bếp của bà và tương đậu nành là thứ gia vị thân thuộc nhất trong ký ức. Ngày ấy, nước mắm vẫn còn là của hiếm, bữa cơm quê nghèo chỉ quanh quẩn rau muống, cà pháo, cá rô kho… thì tương là thứ “vàng mềm” trong căn bếp vừa để chấm, để chan, vừa đem kho cá, kho thịt, vừa làm đầy nồi cơm nguội của những buổi trưa hè không kịp nấu nướng.
Ngày ấy, bà nội thường bắt đầu mùa tương bằng một buổi sớm có sương. Trời còn chưa rõ mặt người, bà đã ngồi bên bếp, bắc nồi đồ xôi. Gạo nếp được bà chọn kỹ, hạt tròn mẩy, dẻo thơm. Khi xôi chín, bà dàn đều ra mẹt lớn, để nguội, rồi úp một chiếc mẹt khác lên để ủ mốc. Tôi còn nhớ rõ tiếng bà dặn: “Mỗi ngày phải đảo một lần, kẻo xôi bị hấp hơi, dễ hỏng”.
Cho tới ngày thứ bảy, mốc xôi đã lên, vàng như rơm khô đầu vụ, bà nhón một nhúm, giơ lên trước nắng, thấy mốc tơi, nhẹ bỗng, là dấu hiệu tương đã có thể “ngả” được. Bà mỉm cười, ánh mắt như trẻ lại vài chục tuổi.
Xôi mốc đem cho vào vại đất nung đã được cọ rửa sạch sẽ và phơ phô. Dù trôi qua nhiều năm, mọi ký ức cũng dần phai nhạt như sương khói nhưng tôi vẫn luôn nhớ, để tương đậm đà, bà luôn chế theo tỉ lệ 10 cân gạo với 2 cân rưỡi muối hạt. Sau đó, bà đổ nước sôi để nguội vào, khuấy thật đều. Hỗn hợp ấy sền sệt như cháo đặc, cứ sóng sánh dưới ánh nắng chiều, hứa hẹn một mẻ tương thơm nức, thành công. Mới đến đó thôi mà con nhóc là tôi ngày ấy cũng háo hức vô cùng.
Chiếc vại tương nằm lặng lẽ ở góc sân, nơi nắng sớm ghé qua, gió chiều thổi lại. Mỗi khi trời sắp tối, bà lại bước ra, bóng hoàng hôn đổ dài trên nền gạch, tay chậm rãi đậy nắp vại, như thể đang cất giữ không chỉ hương tương, mà là cả một vùng ký ức đang chín dần theo năm tháng.
Đến khoảng ngày thứ sáu, thứ bảy, bà bắt đầu chuẩn bị đậu nành, rang chín tới, vàng thơm, rồi đem giã nhỏ. Mùi đậu rang quyện với mùi tương đã ngả thơm đến nao lòng. Đậu trộn vào vại, chỉ vài ngày sau là có thể ăn được. Tương càng có nắng, càng dậy mùi thơm, để cả năm ngoài trời sương gió vẫn đượm vị làng quê.
Tôi nhớ mãi khoảng thời gian đó, bà cười hiền: “Không có nếp thì mình làm bằng ngô”. Ngô đem xay mịn, nhào với nước đến khi vón cục chứ không loãng như cháo, rồi hấp chín. Sau đó bà vẫn ủ mốc, vẫn phơi nắng, vẫn canh vại tương như canh một phần ký ức. Tương làm từ ngô không thơm như tương nếp, nhưng vẫn đủ đậm đà, đủ để chan cơm, kho cá, đủ để tôi thấy ấm lòng qua hết mùa đông.
Với tôi, tương ngày ấy chẳng giống bây giờ. Không phải vì tương thời nay không ngon, thậm chí nhiều nơi làm rất khéo, còn thành đặc sản nhiều vùng, rất đậm đà nhưng chẳng đâu giống được thứ tương trong vại đất của bà. Không chỉ bởi hương vị, mà thứ tương ấy gói ghém trong nó bóng dáng của đôi tay gầy, dáng người lom khom dưới nắng, cả những buổi sớm bảng lảng khói bếp và chiều muộn nắng tắt sau rặng tre.
Tương sánh đặc, màu nâu đậm ánh lên như màu mật già, mùi thơm nhẹ nhưng dai dẳng một thứ mùi “làm người ta thấy muốn về nhà”.
Có hôm chỉ còn cơm nguội, bà múc một thìa tương chan lên. Cơm dẻo, tương thấm mằn mặn, bùi bùi, thơm như cả cánh đồng mùa gặt. Có hôm mưa dầm, bà kho nồi cá rô đồng với tương mùi thơm lan cả xóm. Món nào cũng giản dị, mà sao bữa cơm với tương chưa bao giờ nhàm chán.
Rồi tôi lớn. Đi xa. Bà già, yếu dần, vại tương ở góc sân cũng chẳng còn. Ngày bà mất, tôi về quê, đứng lặng dưới hàng cau, ngửi gió, mà lòng trống hoác. Không còn ai làm tương. Cũng không còn thứ gia vị để tôi thòm thèm mỗi mùa nắng mới.
Giờ đây, sống giữa phố xá đầy đủ, bữa ăn đủ món, gia vị ê hề… nhưng tôi đôi khi lại thấy thèm quay về một bữa cơm dân dã ngày ấy, chỉ có bát cà pháo, đĩa rau luộc và chén tương bà múc đầy. Không phải vì món ăn, mà vì có bà, có quê hương ở đó.
“Anh đi anh nhớ quê nhà
Nhớ canh rau muống nhớ cà dầm tương…”
Khúc ca dao ấy cứ vang vọng trong tôi, như lời thì thầm của gió sau những tán cau, giữa khói bếp lam chiều, giữa tiếng bà tôi lật vung nồi cá kho tương bên bếp đất đã lâu không nhóm lửa… sao mà yêu, mà thương đến vậy!
