Không phải những món sơn hào hải vị xa xỉ, mà là một loại rau dại mọc leo trên vách đá, thân cây cổ thụ, tưởng chừng vô danh lại bỗng chốc trở thành “thỏi nam châm” hút sự chú ý của dân thành phố. Đó chính là cây vảy ốc, một loài thực vật mang trong mình câu chuyện về sự giao thoa giữa ẩm thực truyền thống và giá trị y học cổ truyền.
Thời gian gần đây, tại các khu chợ online hay những cửa hàng nông sản sạch, vảy ốc xuất hiện với một vị thế hoàn toàn khác. Từ mức giá chỉ vài chục nghìn đồng, nó đã nhanh chóng tăng vọt lên tới 70.000 đồng/kg, trở thành một loại đặc sản được săn lùng ráo riết. Đằng sau sự "lên đời" ngoạn mục này là một loại cây thân leo với sức sống mãnh liệt. Vảy ốc, hay còn được biết đến với nhiều tên gọi thân thuộc khác như trâu cổ, mộc liên ở miền Bắc, hoặc sung thằn lằn ở miền Nam, có tên khoa học là Ficus pumila L. Loài cây này phân bố rộng khắp các nước châu Á, và tại Việt Nam, nó thường bén rễ ở những vùng ẩm mát, ven rừng, nương rẫy, đặc biệt là ở các dãy núi cao từ 700 đến 2000 mét. Sự phân bố rộng rãi này không chỉ thể hiện khả năng thích nghi của cây mà còn cho thấy tiềm năng lớn trong việc khai thác và phát triển.
Một trong những đặc điểm nổi bật nhất của cây vảy ốc chính là cấu trúc độc đáo của nó. Cây có thể vươn dài tới hàng chục mét, với lớp vỏ thân xù xì và những đốt dài ngắn không đều. Từ các đốt này, những rễ khí mọc ra, giúp cây bám chắc vào các bề mặt. Điều thú vị là vảy ốc có hai loại cành. Cành non không mang hoa, với lá nhỏ và dẹt, tựa như những chiếc vảy ốc bám vào nhau, chính là nguồn gốc của tên gọi mộc mạc này. Khi cây trưởng thành, cành hoa bắt đầu phát triển với lá to và dày hơn, báo hiệu mùa thu hoạch sắp tới. Toàn bộ thân và lá non của cây đều chứa nhựa mủ trắng, một dấu hiệu nhận biết đặc trưng.
Thứ thường được người ta gọi là "quả vảy ốc" thực chất là phần đế hoa lõm, có hình dạng giống quả vả, quả sung. Khi còn non, chúng có màu lục, nhưng khi chín lại chuyển sang màu đỏ rực. Mùa quả chín rộ vào khoảng tháng 8, tháng 9, là lúc người dân bắt đầu thu hoạch để chế biến thành những món ăn và vị thuốc quý. Một trong những sản phẩm nổi tiếng nhất từ quả vảy ốc chín là món thạch Ái Ngọc, một món tráng miệng thanh mát, bổ dưỡng, được tạo ra từ hạt của quả. Đây không chỉ là một món ăn, mà còn là một nét văn hóa ẩm thực tinh tế, mang đậm dấu ấn của thiên nhiên.
Ngoài giá trị ẩm thực, vảy ốc còn được xem là một kho tàng y học dân gian. Trong Đông y, quả xanh của cây có tác dụng chữa chứng tắc sữa ở phụ nữ sau sinh, đồng thời hỗ trợ điều trị các chứng di tinh, liệt dương ở nam giới. Cành và lá vảy ốc, tuy có vị chua hơn quả, nhưng lại có công dụng trừ phong, lợi thấp, hoạt huyết và giải độc. Từ xa xưa, người ta đã dùng cành và lá để chữa các bệnh như phong thấp tê đau, tả lỵ, trật đả tổn thương. Những lợi ích này đã khiến vảy ốc vượt ra khỏi vai trò một loại rau dại thông thường, trở thành một loại dược liệu quý giá.
Ngày nay, vảy ốc không chỉ được khai thác từ tự nhiên mà còn được nhiều gia đình trồng làm cảnh, tạo hàng rào xanh mát. Với tốc độ sinh trưởng cao và khả năng thích nghi tốt, việc nhân giống và giâm cành vảy ốc trở nên dễ dàng. Điều này không chỉ giúp người dân có thêm một nguồn thu nhập mà còn góp phần bảo tồn và phát triển loài cây mang nhiều giá trị này. Tuy nhiên, một điều đáng lưu ý là khi mua vảy ốc tươi, người bán thường dặn dò khách nên sử dụng ngay, tránh để tủ lạnh vì dễ bị dập nát, hỏng. Điều này cũng cho thấy sự mong manh, quý giá của loài cây này, đòi hỏi sự trân trọng và thưởng thức ngay khi nó còn tươi ngon nhất.
Cây vảy ốc, một loài thực vật hoang dại, đã đi một hành trình dài từ những vách đá cheo leo, những thân cây cổ thụ trong rừng sâu để trở thành một món đặc sản trên bàn ăn của người thành phố. Câu chuyện của nó không chỉ là về ẩm thực hay y học, mà còn là minh chứng cho việc những giá trị tự nhiên, khi được con người khám phá và trân trọng, có thể mang lại những giá trị to lớn cho cuộc sống hiện đại.
