Khi những cơn mưa đầu mùa rơi xuống núi rừng Hòa Bình, đánh thức vạn vật sau giấc ngủ dài mùa khô, một tín hiệu thầm lặng bắt đầu vang lên từ lòng rừng. Dưới tán cây rậm rạp, trong khe đá ẩm mục và lớp lá mục, từng con ốc đá nhỏ bé, âm thầm rời hang. Chúng bò đi kiếm ăn trong đêm, mở màn cho một mùa thức giấc ngắn ngủi, cũng là lúc bà con vùng cao Mai Châu, Tân Lạc, Kim Bôi... lại bắt đầu hành trình "săn lộc trời".
Ốc đá Hòa Bình, còn được biết đến với tên gọi ốc núi hay ốc thuốc, là một loài đặc hữu chỉ sinh sống trong môi trường đá vôi, hang núi và suối nhỏ giữa rừng. Việc bắt gặp chúng không hề dễ dàng bởi loài ốc này ẩn mình suốt mùa khô, chỉ xuất hiện trở lại khi độ ẩm không khí đủ lớn. Chúng di chuyển chậm chạp, gần như vô hình trong đêm tối, đòi hỏi người đi rừng phải có đôi mắt tinh tường và chiếc đèn pin đủ mạnh để phát hiện.
Điều làm nên giá trị đặc biệt của ốc đá Hòa Bình không nằm ở vẻ ngoài với lớp vỏ nâu sẫm, tròn dẹt như đồng xu, mà ở chính thói quen ăn uống của chúng. Ốc núi chủ yếu hấp thụ dưỡng chất từ lá cây rừng, trong đó có nhiều loại cây thuốc nam quý mà chỉ người bản địa mới nhận diện được. Nhờ đó, thịt ốc khi chế biến có vị ngọt thanh, giòn sật, thoảng nhẹ mùi thảo mộc rất đặc trưng. Theo quan niệm của người Thái, người Mường, phần “đuôi” ốc – chứa ruột – chính là túi thuốc tự nhiên, nơi tích tụ tinh hoa của núi rừng. Vì thế, người dân luôn có nguyên tắc bất di bất dịch là “ăn ốc phải ăn cả ruột”, vì nếu không thì sẽ phí phạm tinh chất quý giá.
Theo kinh nghiệm của những người đi rừng lâu năm, ốc đá phân bố chủ yếu tại các huyện miền núi như Mai Châu, Tân Lạc, Kim Bôi, Lạc Sơn và một phần Lạc Thủy. Những vùng này có địa hình đá vôi, thảm thực vật phong phú, độ ẩm cao, tạo nên môi trường sống lý tưởng cho loài ốc này. Người dân bản địa tin rằng, một năm mưa thuận gió hòa, rừng còn xanh tốt, ốc sẽ xuất hiện nhiều, và ngược lại. Do đó, ốc đá không chỉ là một món ăn, mà còn được coi là chỉ dấu sinh thái phản ánh sức khỏe của một hệ sinh thái rừng. Khi rừng bị suy thoái, thảm thực vật bị ảnh hưởng, nguồn thức ăn quý hiếm cạn kiệt, ốc đá cũng sẽ dần biến mất.
Tại các bản du lịch cộng đồng nổi tiếng như bản Lác, Chiềng Châu (Mai Châu), món ốc đá hấp sả đã trở thành một "nghi thức chào bản". Ốc được hấp cùng sả, gừng, lá chanh và ớt rừng, dậy lên một hương vị nồng nàn, thanh khiết. Du khách khi thưởng thức sẽ cảm nhận được vị ngọt thanh, giòn sật và chút đắng nhẹ rất đặc trưng, một hương vị của rừng mà không lẫn vào đâu được.
Trong nhiều thập kỷ, ốc đá Hòa Bình luôn là một món ăn dân dã, xuất hiện trong bữa cơm của người Mường, người Thái mỗi khi mùa mưa về, hoặc trên mâm cỗ đãi khách như một niềm tự hào thầm lặng. Ngày nay, với sự phát triển của du lịch và nhu cầu của thị trường, ốc đá đã trở thành một mặt hàng đặc sản được săn đón. Nó xuất hiện trong thực đơn của các nhà hàng ở thành phố Hòa Bình, Kim Bôi, và các bản du lịch, được nhiều du khách đánh giá cao.
Từ một món ăn mang tính mùa vụ, ốc đá đã dần trở thành một nguồn sinh kế quan trọng cho nhiều gia đình miền núi. Không đòi hỏi vốn đầu tư hay công sức chăm sóc, người dân chỉ cần đôi mắt tinh tường và đôi chân dẻo dai để đi rừng. Vào đầu vụ, giá ốc có thể lên tới 90.000 đồng/kg, giúp người siêng năng có thể kiếm được từ 5 - 7 triệu đồng mỗi tháng. Nhờ mạng xã hội và thương lái, ốc đá đã theo xe khách về xuôi, đến các thành phố lớn, trở thành một sản phẩm kinh tế đầy tiềm năng.
Tuy nhiên, mặt trái của sự phát triển này đang dần bộc lộ rõ. Khi ốc đá trở thành "đặc sản", "hàng hóa", cường độ khai thác đã vượt ra khỏi mức tự cung tự cấp. Ngày xưa, người dân chỉ cần đi quanh bản đã có thể bắt được ốc, nhưng giờ đây họ phải lội rừng hàng cây số, leo lên những triền núi cao hơn để tìm kiếm. Những người đi săn không còn chỉ nhặt ốc to mà gom cả ốc nhỏ, ốc chưa kịp trưởng thành. Các hoạt động khai thác quá mức, như lật tung đá, bới sâu lớp lá cây bằng đèn công suất lớn, đã làm xáo trộn môi trường sống tự nhiên của loài ốc này.
Hệ quả là nguồn ốc đá tự nhiên đang ngày càng cạn kiệt. Nhiều vùng trước đây mỗi đêm có thể bắt được hàng chục ký, nay chỉ còn lác đác vài ký. Một thực tế đáng lo ngại khác là cho đến nay, ốc đá Hòa Bình vẫn chưa được xếp vào danh mục loài cần bảo vệ, chưa có các quy định cụ thể về mùa khai thác, kích thước ốc tối thiểu hay khu vực cấm săn bắt. Chính quyền địa phương nhận thức được nguy cơ nhưng vẫn gặp khó khăn trong việc quản lý và kiểm soát.
Vấn đề đặt ra là, liệu một sinh kế phụ thuộc hoàn toàn vào tự nhiên và khai thác không kiểm soát có thể kéo dài được bao lâu? Khi ốc đá từ chỗ là một món ăn gắn với ký ức và văn hóa, trở thành một mặt hàng để "vét cạn", thì câu hỏi lớn nhất là chúng ta sẽ làm gì để bảo tồn loài ốc này và duy trì sinh kế bền vững cho người dân?
Câu trả lời không chỉ nằm ở việc kiểm soát khai thác mà còn ở ý thức của mỗi người. Giữ rừng là giữ nguồn ốc. Giữ ốc là giữ lấy một phần hồn cốt trong bữa cơm của người Mường, người Thái, là giữ lại món ăn có vị thuốc và là giữ luôn cả một con đường mưu sinh lặng lẽ mà bền vững cho bao mái nhà dưới chân núi.
