Nhiều năm về trước, nhắc đến dế trũi, người nông dân thường thở dài ngao ngán. Loài côn trùng nhỏ bé này từng được xem là nỗi ám ảnh, là “oan gia” vì khả năng tàn phá mùa màng khủng khiếp. Với đôi chân trước như những chiếc xẻng chuyên dụng, dế trũi đào hang, tạo nên một mạng lưới đường hầm chằng chịt dưới lòng đất, cắn phá rễ và thân non của cây trồng. Những luống rau, thửa lúa đang xanh tươi chỉ trong chớp mắt có thể héo úa, gãy đổ, gây thiệt hại lớn cho vụ mùa. Không chỉ riêng ở Việt Nam, hình ảnh dế trũi cũng là “kẻ thù” quen thuộc với nông dân ở nhiều quốc gia, điển hình như Trung Quốc.
Thế nhưng, với sự phát triển của ẩm thực và y học, loài côn trùng từng bị ghét bỏ này nay đã có một cuộc "lột xác" ngoạn mục, trở thành một đặc sản đắt đỏ được giới sành ăn săn lùng và là một vị thuốc quý hiếm được trọng dụng.
Dế trũi, hay còn gọi là dế nhũi, dế dũi, có danh pháp khoa học là Gryllotalpidae. Đây là một họ côn trùng thân dày với những đặc điểm sinh học rất ấn tượng. Chúng sở hữu một chiếc đầu được bọc giáp chắc chắn, một cặp râu dài khoảng 3-5 cm, cùng đôi mắt tròn. Điều đặc biệt nhất nằm ở đôi chân trước phát triển như hai chiếc xẻng, giúp chúng đào hang và di chuyển dưới lòng đất một cách hiệu quả.
Sự độc đáo của dế trũi không chỉ dừng lại ở đó. Chúng là một loài côn trùng đa năng hiếm có khi vừa biết bơi, biết bay, lại vừa có thể di chuyển nhanh nhẹn trên mặt đất. Một con dế trũi trưởng thành có thể bay xa tới 8km trong mùa sinh sản. Chính nhờ khả năng này mà ở Trung Quốc, dế trũi còn được gọi bằng cái tên mỹ miều là “hải không lục” (biển, bầu trời, đất liền), hay biệt danh dân dã hơn là “chó đất”.
Dế trũi sống rải rác ở những khu vực đồng ruộng, bãi cỏ trên khắp các châu lục, trừ Nam Cực. Chúng hoạt động chủ yếu vào ban đêm và dành phần lớn thời gian ẩn mình trong hệ thống hang động phức tạp dưới lòng đất. Mùa đông đến, dế trũi sẽ tiến hành ngủ đông, chờ đợi thời tiết ấm áp trở lại. Về chế độ ăn, dế trũi là loài ăn tạp, chúng tiêu thụ cả ấu trùng, giun, rễ cây và cỏ. Điều này lý giải vì sao chúng lại trở thành “kẻ thù” của nhà nông trong suốt một thời gian dài.
Với xu hướng tìm kiếm và sử dụng những nguồn thực phẩm sạch, dồi dào dinh dưỡng từ tự nhiên, đặc biệt là từ côn trùng, dế trũi đã được “tái khám phá” và trở thành một món ăn đặc sắc. Nhiều nghiên cứu cho thấy, dế trũi là loài côn trùng giàu dinh dưỡng, chứa nhiều nguyên tố vi lượng có lợi cho sức khỏe.
Ở Việt Nam, dế trũi ngày càng được lòng các thực khách sành ăn nhờ hương vị bùi béo, thơm ngon đặc trưng. Đặc biệt, món dế trũi rang lá chanh được xem là một đặc sản nổi tiếng của vùng Tây Bắc, khiến nhiều người phải tìm đến để thưởng thức. Với lớp vỏ giòn rụm, phần thịt bên trong béo ngậy, dế trũi có thể được chế biến thành nhiều món ăn hấp dẫn như chiên, xào, xiên nướng, áp chảo…
Không chỉ ở Việt Nam, dế trũi cũng là nguyên liệu phổ biến trong ẩm thực nhiều quốc gia khác. Tại Trung Quốc, chúng cũng được chế biến thành các món ăn tương tự và được ưa chuộng rộng rãi. Ở Philippines, người dân có món đặc sản dế trũi Kamaru. Đây là món ăn được chế biến từ những con dế trũi trên đồng ruộng, thường chỉ được thu hoạch vào mùa lúa chín. Kamaru được nấu theo kiểu adobo (ướp trong giấm, tỏi nghiền và nước tương) hoặc chiên, sau đó ăn kèm với cà chua, tạo nên một hương vị độc đáo, giàu protein và vitamin B.
Giá trị kinh tế của dế trũi là điều đáng nói. Tại Việt Nam, giá dế trũi dao động từ 300.000 - 500.000 đồng/kg tùy thời điểm. Trong khi đó, tại thị trường tỉ dân Trung Quốc, giá dế trũi khô thậm chí còn cao hơn rất nhiều, lên đến 280 Nhân Dân Tệ/kg (tương đương khoảng 1 triệu đồng/kg), cho thấy sức hút mạnh mẽ của loại đặc sản này.
Ngoài giá trị ẩm thực, dế trũi còn được coi là một nguyên liệu quý giá trong y học cổ truyền châu Á. Từ lâu, nhiều nơi ở Trung Quốc đã sử dụng dế trũi như một vị dược liệu quý hiếm. Dược liệu này có công dụng lợi tiểu, chống phù nề, giải độc và hút ẩm. Chúng có thể được nghiền thành bột để sử dụng dưới dạng thuốc uống.
Tại Việt Nam, dế trũi cũng được sử dụng trong một số bài thuốc dân gian. Theo kinh nghiệm dân gian, người ta thường bắt dế trũi vào khoảng tháng 8 - 9, sau đó rửa sạch, nhúng qua nước sôi hoặc rượu. Tiếp đến, vặt bỏ cánh, râu, chân và đuôi, rồi phơi hoặc sấy khô để làm dược liệu. Dược liệu dế trũi có vị mặn, tính hàn và không độc, được cho là có tác dụng lợi tiểu và chữa trướng bụng.
Tóm lại, dế trũi đã có một hành trình đầy bất ngờ, từ một loài côn trùng bị ghét bỏ, bị coi là “oan gia nhà nông” trở thành một đặc sản giá trị cao và một vị thuốc quý hiếm. Sự thay đổi trong cách nhìn nhận và khám phá đã biến dế trũi thành một nguồn tài nguyên kinh tế mới, mang lại giá trị cao cho người dân. Điều này cũng cho thấy tiềm năng của việc khai thác và chế biến các nguồn thực phẩm tự nhiên, bền vững từ hệ sinh thái côn trùng.
