Việt Nam là đất nước có sự đa dạng sinh học phong phú, trải dài từ Bắc vào Nam với vô vàn sản vật đặc trưng của từng vùng miền. Mỗi mùa, mỗi địa phương lại đem đến những thức quà riêng, từ cao lương mỹ vị đến những món ăn vặt dân dã. Những năm gần đây, một loại quả rừng vốn quen thuộc với người dân miền núi đang gây chú ý mạnh mẽ khi “xuống phố” và trở thành hiện tượng trên các chợ mạng: quả mắc kham, hay còn được gọi là me rừng.
Mắc kham thường mọc hoang dại ở các khu rừng tại vùng núi phía Bắc như Lạng Sơn, Hà Giang, Lào Cai, và cả một số khu vực miền Trung, Tây Nguyên. Cây ưa ánh sáng, thường sinh trưởng ở các triền đồi, nơi đất rừng thoáng đãng. Đến mùa, quả mắc kham được người dân hái về sử dụng hoặc bán cho thương lái.
Loại quả này có hình dáng nhỏ, khi còn xanh thường có vị chát và chua khá đặc trưng. Khi chín ngả vàng nâu, vị quả trở nên ngọt hậu, xen lẫn chút chua nhẹ, giòn giòn nơi đầu lưỡi. Chính sự biến chuyển từ chua chát sang ngọt dịu đã khiến nhiều người gọi đây là thứ quả “khổ tận cam lai” – khổ trước sướng sau.
Điểm khác biệt của mắc kham so với các loại quả chua khác như cóc, xoài non hay nhót xanh nằm ở sự cân bằng giữa vị chua, vị chát và vị ngọt. Vị chua không gắt, vị chát vừa phải, hậu ngọt rõ rệt khiến nhiều người dễ “nghiện” ngay từ lần thử đầu tiên. Cách thưởng thức phổ biến nhất chính là ăn kèm muối ớt hoặc muối tiêu, một công thức ăn vặt được giới văn phòng và học sinh, sinh viên ưa chuộng.
Nếu như trước đây mắc kham chỉ được tiêu thụ chủ yếu tại địa phương, thì vài năm gần đây, sự lan tỏa của mạng xã hội đã đưa loại quả này đến gần hơn với người tiêu dùng thành thị. Trên các sàn thương mại điện tử, các hội nhóm ẩm thực hay chợ mạng, chỉ cần gõ từ khóa “mắc kham” hay “me rừng” là có thể tìm thấy hàng loạt gian hàng rao bán. Giá dao động từ 40.000 – 80.000 đồng/kg, tùy thời điểm và chất lượng quả.
Không ít cửa hàng online rơi vào tình trạng “cháy hàng” khi mắc kham bước vào chính vụ. Nhiều người mua cả vài cân về chia sẻ cho đồng nghiệp, bạn bè, coi đây như một món quà độc đáo từ núi rừng. Sức hút này càng lớn khi mắc kham được quảng bá như một loại quả “sạch”, mọc tự nhiên trên rừng, không chịu ảnh hưởng của thuốc bảo vệ thực vật.
Trên thị trường hiện nay có hai loại mắc kham được bán phổ biến. Loại quả nhỏ, xanh, vị chua chát nhiều hơn là mắc kham rừng nội địa. Trong khi đó, loại quả to, vỏ rám nâu, ăn ban đầu hơi lợ chua nhưng sau ngọt đậm, thường được nhập khẩu từ Trung Quốc. Người tiêu dùng khi mua thường quan tâm đến nguồn gốc để chọn đúng loại mình mong muốn.
Không chỉ là món ăn vặt “gây nghiện”, mắc kham còn được các nghiên cứu y học đánh giá cao về giá trị dinh dưỡng. Quả chứa hàm lượng vitamin C dồi dào, chỉ cần ăn vài quả đã có thể đáp ứng nhu cầu vitamin C của cơ thể trong ngày. Đây là yếu tố quan trọng giúp tăng cường sức đề kháng, chống lại mệt mỏi và hỗ trợ hấp thu sắt.
Ngoài ra, mắc kham còn chứa nhiều hợp chất flavonoid, trong đó có rutin và quercetin – những chất chống oxy hóa mạnh. Các hợp chất này có khả năng làm chậm quá trình lão hóa, cải thiện độ đàn hồi và săn chắc của da. Một số nghiên cứu quốc tế còn cho thấy chiết xuất từ mắc kham có tiềm năng hỗ trợ tiêu diệt một số tế bào ung thư, điển hình như ung thư vú, cổ tử cung hay buồng trứng.
Một lợi ích khác được nhiều người quan tâm là khả năng hỗ trợ mái tóc. Các chiết xuất từ mắc kham được cho là có thể kích thích mọc tóc, ngăn ngừa rụng tóc. Chính vì vậy, một số sản phẩm dầu dưỡng tóc, tinh dầu chăm sóc da đầu ở nước ngoài đã sử dụng chiết xuất từ loại quả này.
Mặc dù được ưa chuộng nhất ở dạng ăn tươi kèm muối ớt, mắc kham vẫn có thể chế biến thành nhiều món khác. Người dân ở một số địa phương thường dùng mắc kham để kho cá, nấu canh, vừa tạo vị chua nhẹ, vừa làm tăng hương vị đậm đà. Ngoài ra, quả còn được ngâm cùng đường để làm ô mai, ngâm nước uống giải nhiệt, thậm chí ngâm rượu để sử dụng trong những dịp đặc biệt.
Với sự đa dạng này, mắc kham không chỉ dừng lại ở vai trò món ăn vặt, mà còn có tiềm năng trở thành một nguyên liệu phong phú trong ẩm thực. Sự phát triển của ngành chế biến nông sản hoàn toàn có thể đưa loại quả rừng này trở thành sản phẩm đặc trưng, góp phần gia tăng giá trị kinh tế cho địa phương.
Sự “lên ngôi” của mắc kham trên thị trường hiện nay phản ánh xu hướng tìm về những giá trị tự nhiên, dân dã của người tiêu dùng. Trong bối cảnh thị trường trái cây phong phú với vô vàn lựa chọn, một loại quả mọc hoang trên rừng, không cầu kỳ chăm sóc, lại có thể trở thành hiện tượng, điều đó cho thấy nhu cầu thưởng thức hương vị nguyên bản của thiên nhiên ngày càng cao.
Đối với người dân miền núi, mắc kham không phải thứ gì xa lạ. Họ đã quen với việc hái quả về làm thức ăn trong bữa cơm hằng ngày hoặc làm món nhắm đơn giản. Nhưng khi ra phố, quả lại trở thành hàng hóa đặc biệt, được săn lùng, thậm chí gắn với tên gọi mỹ miều “quả khổ tận cam lai”. Đây cũng là một minh chứng cho sự giao thoa văn hóa ẩm thực giữa miền núi và miền xuôi, khi những gì dân dã nhất lại dễ dàng chinh phục người tiêu dùng thành thị.
Với giá trị dinh dưỡng cao, hương vị độc đáo và sức hút từ yếu tố “tự nhiên – an toàn”, mắc kham có nhiều tiềm năng trở thành sản phẩm đặc sản có thương hiệu. Nếu được đầu tư khai thác hợp lý, đi kèm chế biến sâu và xây dựng thương hiệu địa phương, loại quả này hoàn toàn có thể góp phần thúc đẩy du lịch nông sản và phát triển kinh tế vùng núi.
Sự nổi tiếng của mắc kham trên mạng xã hội cũng là một tín hiệu đáng chú ý. Đây là cơ hội để các địa phương có nguồn mắc kham đẩy mạnh quảng bá hình ảnh, kết hợp du lịch trải nghiệm hái quả rừng, đưa du khách đến gần hơn với văn hóa ẩm thực miền núi.
Từ một loại quả rừng mọc hoang, mắc kham đã “xuống phố” và trở thành đặc sản được nhiều người tìm kiếm. Hương vị chua chát đầu lưỡi rồi ngọt dịu nơi hậu vị khiến loại quả này trở thành hiện tượng ăn vặt khó cưỡng. Không chỉ thỏa mãn khẩu vị, mắc kham còn mang trong mình giá trị dinh dưỡng và tiềm năng kinh tế. Có thể nói, quả “khổ tận cam lai” này là minh chứng rõ rệt cho sức hấp dẫn của những thức quà dân dã, khi được nhìn nhận đúng giá trị và lan tỏa rộng rãi tới cộng đồng.
