Ẩm thực vùng miền Việt Nam từ lâu đã nổi tiếng phong phú với hàng trăm loại đặc sản mang hương vị đặc trưng, nhiều trong số đó còn khiến người nghe bật cười hoặc tò mò ngay từ cái tên. Ở Gia Lai, có một loại cá nhỏ bé từng bị xem là “của người nghèo”, ít ai để mắt đến, nay lại "lên đời" trở thành đặc sản khiến thực khách khắp nơi tìm mua. Đó chính là cá lúi – cái tên vừa lạ vừa gợi sự dân dã, mộc mạc, nhưng lại chứa đựng giá trị ẩm thực đặc biệt.
Cá lúi là loài cá nước ngọt thuộc họ cá chép, sinh sống chủ yếu theo mùa nước từ tháng 4 đến tháng 10 trên dòng sông Ba, đoạn chảy qua tỉnh Gia Lai. Ngoại hình của cá khá đặc trưng: thân dày, hơi tròn, vảy sáng bóng, lưng đen. Kích thước cá rất nhỏ, con lớn nhất cũng chỉ bằng hai ngón tay người. Chính vì vậy, trong quá khứ loài cá này không được đánh giá cao, bởi người dân thường chuộng những loại cá lớn, nhiều thịt và dễ chế biến.
Tên gọi “cá lúi” nghe qua đã khiến nhiều người thắc mắc. Với vẻ ngoài nhỏ bé, cá lúi từng bị gắn mác “loại cá chẳng ai thèm”, thậm chí người Gia Lai còn có câu ví von vui rằng “ăn cá lúi, lúi húi cả ngày” để ám chỉ sự vất vả khi phải nhặt từng miếng thịt nhỏ. Chính điều này khiến cá lúi một thời bị xem thường, chỉ xuất hiện trong bữa ăn của người dân nghèo vùng sông suối.
Một trong những đặc điểm khiến cá lúi phổ biến trong đời sống địa phương là sự sinh sản nhanh và tập tính sống theo đàn. Người dân chỉ cần giăng vài tấm lưới ở những gành đá dưới lòng suối, để qua một đêm là có thể thu hoạch được cả mớ cá. Đây là phương thức đánh bắt dân dã, không cần cầu kỳ nhưng lại mang về nguồn lợi đáng kể, đặc biệt vào mùa mưa khi cá lúi sinh sôi mạnh mẽ.
Theo kinh nghiệm của nhiều hộ dân, cá lúi được bắt trong những ngày mưa mới là ngon nhất. Lúc này, thịt cá chắc, dai, xương mềm, lại thêm phần trứng đầy bụng, rất thích hợp để chế biến các món ăn truyền thống. Mùa mưa cũng là mùa cá lúi được bày bán nhiều nhất ở các chợ dân sinh địa phương. Tuy nhiên, do tính thời vụ, cá không phải lúc nào cũng có, khiến cho giá cả dao động tùy từng đợt.
Dù từng bị bỏ qua, nhưng cá lúi lại sở hữu hương vị ngọt thịt, đậm đà đặc trưng mà ít loại cá nước ngọt nào sánh bằng. Người dân Gia Lai từ lâu đã quen thuộc với việc chế biến cá lúi thành nhiều món ăn hấp dẫn như kho nghệ, nướng, chiên giòn hay nấu canh. Trong đó, nổi tiếng nhất vẫn là món cá lúi om nghệ.
Theo chia sẻ của nhiều gia đình địa phương, món cá lúi om nghệ thường được nấu trong nồi đất, cho thêm chút nghệ tươi giã nhuyễn. Khi nồi cá được bắc lên bếp, mùi thơm ngai ngái của nghệ quyện cùng hương cá dậy lên khiến không khí bữa cơm ấm cúng hơn bao giờ hết. Đặc biệt, vào những ngày mưa se lạnh, bát cơm nóng ăn kèm cá lúi om nghệ tạo nên trải nghiệm khó quên. Vị ngọt tự nhiên của cá, vị cay thơm của nghệ và chút cháy sém từ nồi đất mang lại hương vị dân dã, mộc mạc mà đậm đà.
Thời gian trôi qua, giá trị ẩm thực của cá lúi ngày càng được khẳng định. Từ món ăn gắn liền với sự nghèo khó, cá lúi dần bước lên bàn ăn của nhiều gia đình khá giả, rồi trở thành đặc sản được du khách xa gần tìm mua khi đặt chân đến Gia Lai.
Khoảng vài năm trở lại đây, nhu cầu tiêu thụ cá lúi tăng mạnh, không chỉ ở địa phương mà còn lan rộng sang nhiều tỉnh thành khác. Nhiều hộ dân tại Gia Lai đã có thêm nguồn thu nhập ổn định nhờ nghề giăng lưới bắt cá lúi. Tại các chợ truyền thống, cá lúi thường được bán theo mớ, giá dao động theo mùa. Trên các chợ mạng, loại đặc sản này cũng được rao bán sôi động, với mức giá khoảng 100.000 đồng/kg.
Điểm đặc biệt là cá lúi không phải lúc nào cũng có sẵn. Chính sự khan hiếm theo mùa đã khiến chúng trở nên “có giá” hơn, đồng thời tạo ra sự tò mò và háo hức cho thực khách. Không ít du khách khi đến Gia Lai đã chủ động tìm mua bằng được vài cân cá lúi mang về, coi như quà quê đặc biệt.
Những ai đã từng thưởng thức cá lúi đều thừa nhận rằng hương vị của nó có thể làm xiêu lòng cả những thực khách khó tính nhất. Ngoài món om nghệ trứ danh, cá lúi còn được người dân chế biến thành nhiều món dân dã khác: nướng than hoa cho lớp da cháy giòn, kho mặn với tiêu cay nồng ăn kèm cơm nóng, hay thậm chí đơn giản chỉ là chiên giòn chấm cùng mắm ớt.
Điểm cuốn hút nhất ở cá lúi chính là vị ngọt thịt tự nhiên, không hề tanh, xương nhỏ mềm dễ ăn, lại hợp khẩu vị của nhiều lứa tuổi. Với những ai yêu thích ẩm thực dân dã, cá lúi là minh chứng rõ nét cho sự tài tình trong cách chế biến của người dân bản địa: biến nguyên liệu nhỏ bé, bình dị thành món ngon khó quên.
Cá lúi không chỉ đơn thuần là món ăn, mà còn phản ánh lối sống, văn hóa và tập quán sinh hoạt của người dân vùng sông suối Gia Lai. Từ việc giăng lưới bắt cá đến cách chế biến truyền thống, tất cả đều gắn liền với đời sống thường ngày, tạo nên giá trị văn hóa ẩm thực độc đáo. Ngày nay, khi nhu cầu khám phá đặc sản vùng miền ngày càng tăng, cá lúi đã và đang trở thành một trong những “điểm nhấn” đặc biệt của ẩm thực Gia Lai. Từ một loại cá nhỏ từng bị chê bai, cá lúi nay đã vươn lên thành đặc sản trứ danh, góp phần làm giàu thêm bức tranh ẩm thực đa dạng của Việt Nam.
Sự lột xác của cá lúi – từ món ăn bị xem thường thành đặc sản được săn đón – là minh chứng sinh động cho giá trị bền vững của ẩm thực truyền thống. Không chỉ là món ngon dân dã, cá lúi còn là biểu tượng của sự gắn kết giữa con người và thiên nhiên, giữa sự bình dị và tinh túy trong văn hóa ẩm thực Việt. Với giá bán khoảng 100.000 đồng/kg, cá lúi hiện không chỉ là nguồn thu nhập quý giá của người dân Gia Lai mà còn là “món quà quê” để lại ấn tượng khó quên cho mọi thực khách.
