Ở miền Tây xứ Nghệ, nơi những con suối chảy quanh co len lỏi qua các khe đá, có một loài cá nhỏ bé nhưng vô cùng gần gũi với người dân nơi đây, đó chính là cá mát. Loài cá này từ lâu đã trở thành niềm tự hào của người dân xứ Nghệ, được ví như “lộc trời ban”, vừa quý hiếm vừa có giá trị kinh tế cao.
Cá mát được ví như lộc trời ban, chúng sống ở những khe suối nước mát rượi
Cá mát có tên khoa học là Onychostoma gerlachi, sinh sống chủ yếu ở vùng núi Tam Hợp (Nghệ An), nơi có dòng nước suối trong vắt, chảy xiết qua các khe đá, nền sỏi cát sạch. Chúng sống thành đàn, trú ẩn dưới những vực sâu ban ngày và chỉ bơi ra kiếm ăn vào ban đêm.
Cá mát có kích thước khá nhỏ, con to nhất cũng chỉ nặng khoảng 500-800 gram, thân mình nhỏ nhắn chỉ to bằng 3 ngón tay người lớn. Tuy vậy, thịt cá lại thơm ngon đặc biệt, xương cứng và ít xương dăm, lành tính và giàu chất dinh dưỡng. Trước kia, cá mát dễ bắt, rẻ như cho, nay đã trở thành đặc sản khoái khẩu mà dân thành phố cũng sẵn sàng săn lùng với giá lên đến gần 300.000 đồng/kg.
Đây là loài cá quý hiếm và có giá trị kinh tế cao
Theo tìm hiểu, cá mát sinh sản mỗi năm một lần vào khoảng tháng 2, tháng 3 âm lịch. Vào mùa sinh sản, cá cái thường to hơn, bụng to mềm, vảy có màu đỏ. Chúng ăn rong rêu, côn trùng, giun đỏ và thường cạp đá suối để kiếm ăn, chính nhờ dấu vết cạp đá mà người dân có thể nhận biết được khu vực nào có nhiều cá mát.
Thói quen sống và tập tính sinh học độc đáo này khiến cá mát càng thêm quý hiếm, khó nuôi, khó khai thác nhân tạo. Chính vì vậy, mỗi mẻ cá bắt được từ suối đều là món quà quý từ thiên nhiên ban tặng. Khi nói đến đặc sản cá mát, người dân ở Thanh Chương, Quỳ Hợp đã có câu "ngọt ngon cá mát sông Giăng, thơm khoai chợ Rộ, mềm măng chợ Chùa".
Cá mát có thịt thơm ngon, làm thành nhiều món đặc sản ngon nức tiếng ở miền Tây xứ Nghệ
Hiện nay, do tình trạng đánh bắt bừa bãi, cá mát trong tự nhiên không còn nhiều, vì thế không phải ai đến đây cũng có cơ hội được thưởng thức.
Những món ăn hấp dẫn từ cá mát
Cheo cá mát (mắm chấm cá mát)
Đây là món ăn truyền thống độc đáo, thể hiện sự sáng tạo của người dân bản địa. Cá mát sau khi được làm sạch, treo gác bếp cho khô, sẽ được giã cùng muối, ớt, tiêu... tạo thành món "cheo" chấm đặc biệt. Ăn kèm với măng luộc, thịt heo nướng hay gà bản là tuyệt hảo.
Cá mát nướng chấm chẻo
Cá mát nướng nguyên con trên than hồng, lớp da cháy giòn, thịt ngọt lịm, chấm với chẻo (muối hạt, ớt xanh, mắc khén) là món khoái khẩu không thể thiếu trong các buổi liên hoan hay dịp lễ.
Cá mát nấu canh rau rừng
Một món ăn đơn giản mà đậm đà hương vị núi rừng. Vị đắng nhẹ của rau rừng hòa quyện với vị ngọt thanh của cá mát tạo nên một bát canh vừa ngon, vừa bổ. Người Thái nơi đây còn chế biến cá mát thành các món truyền thống như hỏ mọc, hỏ cà nạp dùng để đãi khách quý trong các dịp lễ, Tết.
