Làng gốm Bàu Trúc thuộc thị trấn Phước Dân, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận, cách thành phố Phan Rang - Tháp Chàm 10km về hướng Nam. Làng gốm Bàu Trúc cùng với làng dệt Mỹ Nghiệp được xem là làng nghề cổ nhất Đông Nam Á còn lưu giữ tốt truyền thống làm hoàn toàn bằng thủ công.
Theo tiếng Chăm cổ, “bàu trúc” gọi là Paley Hamu Trok, có nghĩa là “làng trũng, nhô ra cuối triền sông”. Trước khi Phước Dân lên thành thị trấn thì Bàu Trúc còn có tên gọi là làng Vĩnh Thuận. Làng gốm Bàu Trúc hiện nay được chia tách thành 2 khu phố Bàu Trúc và khu phố 12. Trong tâm tưởng của nhiều người già ở làng thì vẫn nhớ sự kiện làng Bàu Trúc trước năm 1964 vốn ở bên kia đường xe lửa, do một trận lụt lớn năm Thìn, nên phải di dời cả làng về vị trí hiện tại. Cũng bởi vì thế, nên xưa là thôn và nay là khu phố các tuyến đường ngang ngõ hẻm trong khu dân cư Bàu Trúc rất vuông vắn như một khu đô thị mới quy hoạch.
Không chỉ là những vật dụng thường ngày mà sản phẩm gốm ở Bàu Trúc thể hiện rõ văn hóa sinh hoạt, đời sống tâm linh của họ.
Theo người dân địa phương, ông tổ nghề gốm Bàu Trúc là Po K’long Chank là một người bạn thân, quan cận thần của vua Po K’long Giarai (1151-1205). Gần ngàn năm trước chính Po K’long Chank đã dạy người dân Bàu Trúc cách lấy đất, nặn rồi nung thành những vật gia dụng, gắn liền với đời sống sinh hoạt thường ngày.
Điểm đặc biệt của làng gốm Bàu Trúc chính là tính chất kế thừa, “mẹ truyền con nối”. Sở dĩ, “mẹ truyền” là vì nghề này trong quá khứ chủ yếu do các bà, các mẹ, những người phụ nữ đảm nhiệm. Còn đối với người đàn ông, vai trò của họ sẽ thực hiện các công đoạn nặng nhọc, tốn sức hơn như đào đất, nung gốm và gánh gốm hoặc chở đi bán.
Trước đây chỉ phụ nữ là người thực hiện chính các công đoạn tạo nên sản phẩm gốm đẹp mắt.
Phương pháp làm gốm Chăm truyền thống truyền lại từ Po Klaong Can và luôn phụ thuộc vào các yếu tố tự nhiên, dựa trên sự cân bằng thích hợp của nắng, gió, và mưa. Đây là tín ngưỡng dân gian, người ta tin rằng các thế lực tâm linh có khả năng điều khiển thời tiết tạo ra sự ảnh hưởng trực tiếp, quyết định đến sự thành công trong sản xuất gốm.
Nếu những làng gốm khác như Bát Tràng (TP.Hà Nội), Chu Đậu (tỉnh Hải Dương), Phước Tích (TP.Huế)… đã áp dụng rất nhiều các công nghệ vào sản xuất, dùng bàn xoay để nặn sản phẩm, đã sử dụng men để trang trí hay dùng công nghệ nung trong lò sử dụng điện… Thì người thợ gốm làng Bàu Trúc vẫn duy trì cách làm gốm truyền thống, sử dụng hoàn toàn bằng thủ công. Bởi từ đó, nó đã tạo tính độc bản trong từng sản phẩm gốm.
Những sản phẩm được tạo ra bằng kỹ thuật độc đáo, mà người ta hay gọi bằng cái tên rất dân dã “làm bằng tay, xoay bằng mông”. Người thợ gốm đi giật lùi, tay “bắt” từng lọn đất. tay trong thì ép, tay ngoài xoa biến những khối đất vô tri, vô giác thành sản phẩm gốm độc đáo.
Cách nung vẫn làm lộ thiên bằng củi, rơm, trấu… tạo nên màu sắc đặc biệt cho các sản phẩm của làng gốm này.
Sản phẩm gốm được nung lộ thiên ở nhiệt độ cao trong vòng 6 giờ. Nung gốm phải chọn ngày nắng, củi được chất bên dưới, sản phẩm gốm đặt ở trên theo nguyên tắc lớn dưới, nhỏ trên, phía trên cùng phủ một lớp rơm. Khi gốm chín, nếu là sản phẩm thô cứ để nguyên trên lò, còn sản phẩm mỹ nghệ cần cho ngay gốm vào nước để có màu đỏ đẹp.
Với sản phẩm cần nhuộm màu, sau khi nung sẽ được phun hoặc ngâm nước chiết xuất từ cây thị trồng trên núi của Ninh Thuận. Vì vậy, gốm Bàu Trúc có màu đặc trưng vàng đỏ, đỏ hồng, đen xám, vệt nâu, tạo thành các sản phẩm gốm độc đáo, mang theo văn hóa của người đồng bào Chăm.
Làng gốm Bàu Trúc đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại vào năm 2022. Nơi đây không chỉ là nơi bảo tồn một nghề truyền thống lâu đời của Việt Nam, mà còn là điểm đến du lịch hấp dẫn cho những người yêu thích văn hóa và nghệ thuật.
Đến Bàu Trúc, du khách sẽ trải nghiệm những gì?Một trong những điểm nhấn không thể bỏ qua khi đến Bàu Trúc là được trực tiếp chứng kiến và tham gia vào quy trình làm gốm hoàn toàn bằng thủ công. Du khách cũng có thể hỏi ý người dân địa phương và các nghệ nhân để trực tiếp trải nghiệm nặn bột, tạo hình cho các sản phẩm gốm. Dưới sự hướng dẫn tận tình của các nghệ nhân, mỗi người sẽ được tự tay nặn nên sản phẩm của riêng mình từ những chiếc bình nhỏ xinh đến các bức tượng trang trí mang đậm phong cách Chăm Pa.
Đặc biệt, du khách tới đây sẽ còn ngạc nhiên vì gốm ở đây hầu như không có xưởng làm hay các cửa hàng trưng bày. Với hơn 400 hộ gia đình ở đây thì có tới 80% các gia đình đều tham gia làm gốm. Mỗi hộ gia đình là một xưởng gốm riêng biệt. Ngoài nhà trưng bày gốm được địa phương đầu tư xây dựng, thì hầu hết nơi ở của các gia đình cũng chính là nơi chế tác, lò nung gốm. Những gia đình có địa thế thuận lợi thì mở luôn showroom trưng bày, bán hàng.
Để phục vụ khách du lịch, người Bàu Trúc gần như bất cứ lúc nào khi có yêu cầu, họ sẽ biểu diễn cho khách xem kỹ thuật tạo hình gốm truyền thống.
Người dân địa phương sống tại làng Bàu Trúc vốn hiền lành và luôn hiếu khách, họ rất nhiệt tình hướng dẫn, nếu bạn muốn trực tiếp tạo ra một sản phẩm riêng cho mình. Khách tới thăm thú nghề làm gốm cũng đồng thời được quan sát cuộc sống hằng ngày, được giao lưu văn hóa với các gia đình Chăm mà không hề yêu cầu trả phí, bạn có thể mua 1 vài sản phẩm xinh xắn để về trưng bày hay làm quà tặng người thân. Còn muốn mua sản phẩm lớn để trưng bày thì họ sẽ gửi về tận nhà cho khách du lịch.
Khi đến làng gốm Bàu Trúc, du khách nên chọn ghé vào các thời điểm tổ chức lễ hội truyền thống như Lễ hội Katê (thường diễn ra vào khoảng tháng 9-10 Dương lịch), để có thể cảm nhận trọn vẹn không khí văn hóa Chăm sôi động và thiêng liêng. Trong dịp này, các hoạt động trình diễn làm gốm, ca múa dân gian, ẩm thực Chăm và các nghi thức truyền thống đều được tổ chức quy mô lớn.
Bánh căn Ninh Thuận món ngon đặc sản mà du khách nên thử thưởng thức khi đặt chân đến vùng đất này.
Bên cạnh việc khám phá nét độc đáo của nghề gốm thủ công, ẩm thực địa phương cũng là điểm nhấn đáng chú ý khi ghé thăm làng gốm Bàu Trúc. Khu vực này nằm ngay trung tâm thị trấn Phước Dân - nơi tập trung nhiều quán ăn mang đậm hương vị ẩm thực Ninh Thuận và đặc trưng văn hóa Chăm. Một trong những món không thể bỏ qua là bánh căn Ninh Thuận món ăn dân dã nhưng đậm đà, được làm từ bột gạo nướng trên khuôn đất nung, ăn kèm mắm nêm, xoài bằm và trứng cút. Ngoài ra, bánh xèo Chăm với phần nhân tôm, thịt, giá đỗ cùng lớp vỏ giòn rụm cũng là lựa chọn hấp dẫn.
Du khách cũng nên thử cơm gà Phan Rang, nổi bật bởi hạt cơm vàng thơm béo và thịt gà chắc ngọt, ăn kèm dưa muối và nước mắm tỏi ớt. Đặc biệt, nếu có dịp, hãy thưởng thức các món đặc trưng của người Chăm như món cà ri dê, cá nướng muối ớt, cháo lòng dê… được chế biến theo phong vị riêng, cay nồng và đậm đà.
Làng gốm Bàu Trúc không chỉ là một điểm đến du lịch văn hóa, mà còn là nơi lưu giữ linh hồn của một nền văn minh cổ xưa. Những trải nghiệm ở đây không đơn thuần là tham quan, mà là hành trình khám phá và thấu cảm một di sản sống đang bền bỉ vượt qua thời gian.
