Chợ Kỳ Lừa không chỉ là trung tâm thương mại sầm uất nhất Lạng Sơn mà còn là biểu tượng văn hóa đặc trưng của vùng biên giới Đông Bắc. Với lịch sử hơn 400 năm, nơi đây lưu giữ những giá trị giao thoa giữa văn hóa Việt - Hoa - Tày - Nùng, đồng thời là điểm đến không thể bỏ qua cho du khách muốn khám phá ẩm thực, nghề thủ công và lễ hội độc đáo.
Vị trí địa lý và quy mô
Chợ Kỳ Lừa tọa lạc tại phường Hoàng Văn Thụ, thành phố Lạng Sơn, cách cửa khẩu Hữu Nghị khoảng 18 km về phía Nam. Vị trí đắc địa này nằm trên trục đường giao thương huyết mạch nối liền Việt Nam với tỉnh Quảng Tây (Trung Quốc), tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động buôn bán xuyên biên giới.
Không gian chợ trải dài hơn 500 m dọc theo phố Kỳ Lừa – con phố cổ hình thành từ thế kỷ XVII. Khu vực chính được chia thành khu chợ trong nhà - nơi tập trung các gian hàng cố định bán vải vóc, đồ gia dụng, và đặc sản địa phương; khu chợ phiên ngoài trời hoạt động vào các ngày 2, 7, 12, 17, 22, 27 âm lịch, quy tụ hàng trăm gánh hàng rong của đồng bào dân tộc thiểu số; và khu chợ đêm mở từ 18h đến 23h hàng ngày, nổi tiếng với các món ăn đường phố và hoạt động văn nghệ dân gian.
Lịch sử hình thành và phát triển
Giai đoạn khởi nguyên (thế kỷ XI–XVII)
Theo văn bia cổ và tư liệu địa chí, vùng đất Kỳ Lừa đã manh nha hình thành chợ từ thế kỷ XI–XII, khi thương nhân Việt - Trung trao đổi hàng hóa dọc sông Kỳ Cùng. Đến năm 1677, dưới thời Lê Trung Hưng, Thân Công Tài – Tả đô đốc nhà Lê – chính thức quy hoạch khu chợ thành trung tâm thương mại liên biên giới.
Thời kỳ phồn thịnh (thế kỷ XVIII–XIX)
Cuối thế kỷ XVII, làn sóng di cư của người Hoa từ Quảng Đông, Quảng Tây đã biến Kỳ Lừa thành "tiểu Hồng Kông" của vùng Đông Bắc. Năm 1717, chúa Trịnh cho phép người Hoa định cư lâu dài, hình thành các khu phố chuyên về nghề: phố Hoa Kiều buôn vải lụa, phố Tày - Nùng bán nông sản, và phố Kinh chuyên đồ gia dụng.
Hiện đại hóa và bảo tồn (thế kỷ XX–XXI)
Dù trải qua nhiều biến động lịch sử, chợ vẫn giữ được nét kiến trúc cổ với những dãy nhà mái ngói âm dương, cột gỗ lim. Năm 2024, UBND tỉnh Lạng Sơn công nhận chợ Kỳ Lừa là Di sản Văn hóa Phi vật thể cấp tỉnh, đồng thời đầu tư nâng cấp hệ thống điện chiếu sáng nghệ thuật cho khu chợ đêm.
Sản phẩm và đặc sản địa phương
Nông sản vùng cao
Khu chợ Kỳ Lừa nổi tiếng với nhiều nông sản đặc trưng vùng cao Đông Bắc, thu hút du khách trong và ngoài nước. Hồng không hạt Bắc Sơn được yêu thích nhờ vị giòn ngọt tự nhiên, có giá dao động từ 25.000 đến 40.000 VND/kg tùy mùa. Đặc sản măng đá Tràng Định được chế biến từ măng le mọc trên núi đá vôi, mang vị đắng nhẹ đặc trưng, hiện có giá khoảng 50.000 VND/kg.
Bên cạnh đó, chè đắng Mẫu Sơn với lá chè hái từ độ cao 1.500 m, khi pha trà có vị đắng chuyển sang hậu ngọt đặc biệt, được bán với giá 120.000 VND/hộp 500g, tạo nên nét riêng không thể tìm thấy ở nơi khác.
Hàng thủ công truyền thống
Chợ còn thu hút du khách bởi những sản phẩm thủ công mỹ nghệ độc đáo. Vải thổ cẩm người Tày được dệt công phu với hoa văn hình con thoi và mặt trời đặc trưng, có giá từ 200.000 đến 500.000 VND/tấm tùy kích thước và độ tinh xảo. Đồ gốm Bình Gia nổi bật với men tro trấu độc đáo, được nung bằng củi thông tạo nên độ bền và màu sắc đặc trưng, với giá bình trà trung bình từ 150.000 VND. Những sản phẩm này không chỉ phục vụ nhu cầu thực tế mà còn mang giá trị văn hóa, thể hiện bản sắc của cộng đồng các dân tộc vùng Đông Bắc.
Đặc sản ẩm thực
Ẩm thực tại chợ Kỳ Lừa là sự kết hợp độc đáo giữa các nền văn hóa, tạo nên những món ăn đặc sắc khó tìm thấy ở nơi khác. Bánh coóng phù - món ăn truyền thống làm từ bột nếp nhân đậu xanh, được thưởng thức cùng mật mía và gừng tươi, chỉ với giá 15.000 VND/bát. Lợn quay lá mắc mật là đặc sản được nhiều du khách săn tìm, chế biến từ heo sữa ướp gia vị rừng và nướng nguyên con trên than hoa, có giá khoảng 300.000 VND/kg.
Xôi trám Chi Lăng được làm từ nếp nương đồ chín, trộn với quả trám đen băm nhuyễn, tạo nên hương vị đặc trưng vùng núi, được bán với giá 20.000 VND/phần. Những món ăn này không chỉ thỏa mãn vị giác mà còn là cách để du khách trải nghiệm văn hóa ẩm thực đa dạng của vùng biên giới.
Trải nghiệm du lịch độc đáo
Tham quan chợ phiên sáng sớm
Đến với chợ Kỳ Lừa, du khách không nên bỏ lỡ trải nghiệm tham quan chợ phiên vào sáng sớm. Từ 5h sáng, không khí chợ đã nhộn nhịp với cảnh tượng người Dao Đỏ gánh hàng từ núi cao xuống, tiếng mặc cả râm ran bằng thứ ngôn ngữ pha trộn độc đáo giữa tiếng Việt, Tày và Hoa. Đây cũng là thời điểm lý tưởng để mua thịt trâu gác bếp - món đặc sản được hun khói 3 tháng trong nhà sàn, tạo nên hương vị đặc trưng với giá khoảng 450.000 VND/kg. Khung cảnh buôn bán sôi động vào sáng sớm mang đến cho du khách cơ hội hiếm có để tìm hiểu về văn hóa giao thương truyền thống của vùng biên giới.
Học làm nghề thủ công
Trải nghiệm văn hóa sâu sắc hơn, du khách có thể tham gia các workshop ngắn về nghề thủ công truyền thống do các nghệ nhân người Tày tổ chức tại chợ. Hoạt động nhuộm chàm hướng dẫn du khách cách lên men lá chàm và tạo hoa văn bằng sáp ong - một kỹ thuật có từ hàng trăm năm đã được lưu truyền qua nhiều thế hệ.
Workshop đúc bạc giới thiệu về kỹ thuật chế tác trang sức truyền thống với hoa văn hình rồng phượng tinh xảo. Những hoạt động này không chỉ giúp du khách hiểu thêm về văn hóa bản địa mà còn góp phần bảo tồn các nghề thủ công truyền thống đang dần mai một.
Thưởng thức nghệ thuật dân gian
Vào tối thứ 7 hàng tuần, sân khấu giữa khu chợ đêm Kỳ Lừa trở thành không gian biểu diễn nghệ thuật dân gian đặc sắc. Du khách có cơ hội thưởng thức hát sli - điệu dân ca giao duyên độc đáo của người Nùng với giai điệu trầm bổng, lời ca kể về tình yêu và cuộc sống thường nhật. Múa sư tử mèo - vũ điệu cầu may mắn của cộng đồng người Hoa cũng là một tiết mục không thể bỏ qua, với những động tác uyển chuyển và trang phục rực rỡ. Không gian nghệ thuật đậm đà bản sắc dân tộc này tạo nên điểm nhấn văn hóa độc đáo, khiến trải nghiệm tại chợ Kỳ Lừa trở nên trọn vẹn và đáng nhớ.
Hiện trạng và thách thức du lịch
Theo thống kê của Sở Văn hóa Lạng Sơn (2024), lượng khách đến chợ Kỳ Lừa năm 2023 chỉ đạt 40% so với năm 2019. Nhiều gian hàng ẩm thực đã đóng cửa do thiếu vốn duy trì. Dự án "Chợ Kỳ Lừa – Điểm đến di sản" được triển khai với các hoạt động: xây dựng app điện tử cung cấp thông tin đa ngôn ngữ cho du khách; tổ chức tour "Đêm hội chợ xưa" tái hiện không khí buôn bán thế kỷ XVIII; phối hợp với các trường đào tạo hướng dẫn viên bản địa thông thạo tiếng Tày - Nùng.
Để chợ Kỳ Lừa tiếp tục phát huy giá trị, cần tập trung vào bảo tồn kiến trúc cổ bằng cách hạn chế xây dựng công trình bê tông hiện đại trong khu vực lõi chợ; đa dạng hóa sản phẩm du lịch như phát triển tour trải nghiệm nông trại hồng, vườn chè đắng cho du khách; và kết nối chợ vào tuyến du lịch "Con đường di sản Đông Bắc" cùng hang Pắc Bó, thác Bản Giốc.
Chợ Kỳ Lừa không chỉ là nơi lưu thông hàng hóa mà còn là "bảo tàng sống" về lịch sử giao thương biên giới. Việc gìn giữ di sản này cần sự chung tay của cả cộng đồng để thế hệ mai sau vẫn được nghe tiếng rao hàng râm ran bên bát trà nóng và điệu sli ngân nga giữa phiên chợ sớm.
