Chợ Nẽ - nơi muối và gạo trở thành biểu tượng tâm linh, nơi không có mặc cả, không có tiền trả giá, đã tồn tại suốt 300 năm và đang thu hút cả khách quốc tế. Năm 2024, con số 15.000 lượt khách trong vài giờ đồng hồ đã đặt ra thách thức lớn cho việc bảo tồn di sản độc đáo giữa thời đại số hóa.
Di sản văn hóa giữa lòng đồng bằng
Tại làng Từ Châu, xã Hòa Bình, huyện Vũ Thư, tỉnh Thái Bình, chợ Nẽ tồn tại như một hiện tượng văn hóa đặc biệt. Khác với hàng ngàn phiên chợ truyền thống khắp miền Bắc, chợ Nẽ chỉ họp duy nhất một ngày trong năm - sáng mùng 2 Tết Nguyên đán. Phiên chợ độc đáo này không chỉ là nơi mua bán đơn thuần mà còn là điểm hẹn văn hóa – tâm linh, thu hút hàng vạn lượt khách tham quan mỗi năm.
Cách trung tâm thị trấn Vũ Thư khoảng 5km về phía đông nam, chợ Nẽ tọa lạc trong không gian thiêng liêng của chùa Nẽ - một ngôi chùa cổ có tuổi đời hơn 300 năm được xây dựng từ thời Hậu Lê. Sự kết hợp hiếm có giữa không gian tín ngưỡng và hoạt động thương mại tạo nên một hiện tượng văn hóa độc đáo trong đời sống cộng đồng nông thôn Việt Nam.
Theo lời kể của các bậc cao niên trong làng, chợ Nẽ hình thành từ khoảng thế kỷ 18, gắn liền với truyền thuyết về vị sư tổ khai sơn chùa Nẽ. Ban đầu, đây chỉ là nơi trao đổi nông sản nhỏ của người dân địa phương, sau đó dần phát triển thành phiên chợ đầu năm mang đậm ý nghĩa tâm linh và văn hóa.
Muối và gạo: Biểu tượng của phồn thịnh
Điểm đặc biệt nhất của chợ Nẽ chính là sự tinh giản đến mức tối đa về mặt hàng. Không có cảnh chen chúc mua sắm đủ loại hàng hóa như các chợ thông thường, chợ Nẽ chỉ tập trung vào hai sản phẩm chính: muối biển và gạo nếp cái hoa vàng - hai thực phẩm căn bản trong đời sống nông nghiệp Việt Nam, đồng thời là biểu tượng cho sự mặn mà, no đủ trong văn hóa dân gian.
Mỗi gói muối ở chợ Nẽ được bọc cẩn thận trong lá chuối tươi, buộc bằng lạt giang theo phương pháp truyền thống. Không đơn thuần là gia vị, muối ở đây còn mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc, tượng trưng cho sự bền vững, mặn mà của tình cảm gia đình và cuộc sống. Theo quan niệm dân gian, mua muối đầu năm sẽ mang lại may mắn, tài lộc cho cả năm.
Gạo nếp cái hoa vàng - giống lúa đặc sản của vùng chiêm trũng Thái Bình - là mặt hàng thứ hai không thể thiếu tại chợ Nẽ. Những hạt gạo trắng tinh, dẻo thơm được người dân địa phương chọn lọc kỹ lưỡng, mang ý nghĩa về sự no ấm, sung túc cho năm mới. Tục ngữ "Đầu năm mua muối, cuối năm mua vôi" đã đi vào tiềm thức của nhiều thế hệ người Việt, định hình đặc trưng hàng hóa của chợ Nẽ qua nhiều thế kỷ.
Văn hóa mua bán độc đáo: Không trả giá, không mặc cả
Nếu như tại các chợ truyền thống, việc trả giá, mặc cả là một phần không thể thiếu, thì tại chợ Nẽ, mọi thứ đều diễn ra trong không khí trang trọng, thanh bình với nghi thức mua bán đặc biệt: không lời qua tiếng lại, không trả giá.
Quy tắc mua bán tại chợ Nẽ đơn giản nhưng đầy ý nghĩa: người mua tự động bỏ tiền vào giỏ tre của người bán, hoàn toàn tùy tâm về mức giá. Theo bà Nguyễn Thị Thích - người bán muối lâu năm được nhắc đến trong tài liệu: "Tiền mừng tuổi đầu năm thể hiện tấm lòng, dù ít hay nhiều đều mang lại niềm vui cho cả hai". Phong tục này phản ánh triết lý "của đi thay người" trong văn hóa Việt, đồng thời thể hiện sự tôn trọng và thiện chí giữa người mua và người bán.
Không có tiếng trả giá hay thái độ so đo tính toán, chợ Nẽ diễn ra trong bầu không khí thanh tịnh, như một nghi lễ đầu xuân hơn là hoạt động thương mại thuần túy. Phiên chợ diễn ra trong bầu không khí trang trọng của ngày đầu năm, hoàn toàn khác biệt so với không khí mua bán sôi động tại các chợ thông thường.
Du khách đến chợ Nẽ không chỉ để mua sắm mà còn tham gia vào không gian văn hóa tâm linh đa chiều. Ngôi chùa Nẽ với kiến trúc chữ "Đinh" cổ kính, mái ngói mũi hài cùng hệ thống tượng Phật bằng gỗ mít thế kỷ 18 là điểm nhấn kiến trúc của khu vực. Như đã được đề cập trong tài liệu, nhiều gia đình thực hiện nghi thức cầu an tại chùa, đồng thời thực hiện nghi thức xông đất bằng muối - rắc nhẹ hạt muối quanh nhà để xua đuổi tà khí theo phong tục truyền thống.
Chợ Nẽ còn là không gian giao lưu văn hóa cộng đồng, nơi gặp gỡ của nhiều thế hệ, đặc biệt là những người con xa xứ trở về quê hương tìm lại hương vị truyền thống. Các trò chơi dân gian như ném cầu, đi cà kheo được tổ chức xung quanh sân chùa, tạo nên không khí hội làng đậm đà bản sắc.
Như được đề cập trong tài liệu, chợ Nẽ còn được mệnh danh là "chợ tình" khi nhiều đôi trai gái hẹn hò, trao duyên qua những gói muối – biểu tượng cho tình yêu bền chặt.
Phát triển du lịch gắn với bảo tồn di sản
Dù trải qua nhiều biến động xã hội, chợ Nẽ vẫn giữ nguyên nếp họp chợ độc đáo suốt hàng trăm năm qua. Những năm gần đây, phiên chợ ngày càng thu hút sự quan tâm của du khách trong và ngoài nước. Năm 2024, lượng khách tham quan chợ Nẽ đạt kỷ lục với hơn 15.000 lượt người, trong đó 30% là khách quốc tế - con số ấn tượng cho một phiên chợ chỉ diễn ra trong vài giờ đồng hồ.
Nhận thức được giá trị độc đáo của chợ Nẽ, chính quyền địa phương đang phối hợp với ngành du lịch xây dựng các tour "Trải nghiệm Tết cổ truyền" kết hợp tham quan chợ Nẽ và hệ thống di tích lân cận. Tuy nhiên, việc gia tăng lượng khách cũng đặt ra nhiều thách thức trong việc bảo vệ di sản kiến trúc chùa Nẽ và duy trì tính nguyên bản của phiên chợ.
Các biện pháp như phân luồng khách, hạn chế sử dụng đồ nhựa đang được triển khai nhằm giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường và không gian văn hóa truyền thống. Đáng chú ý, dự án "Bảo tàng số hóa chợ Nẽ" ứng dụng công nghệ 3D để lưu giữ hình ảnh phiên chợ đang trong giai đoạn thử nghiệm, hứa hẹn sẽ giúp bảo tồn và quảng bá giá trị văn hóa độc đáo này ra thế giới.
Kinh nghiệm tham quan chợ Nẽ
Dành cho những ai muốn trải nghiệm không khí độc đáo của chợ Nẽ, có một số lưu ý quan trọng để có thể tận hưởng trọn vẹn giá trị văn hóa nơi này.
Theo thông tin đã được cung cấp, du khách nên đến chợ từ 5-7 giờ sáng để trải nghiệm trọn vẹn không khí đầu năm. Trang phục áo dài truyền thống hoặc trang phục kín đáo được khuyến khích khi vào khu vực chùa.
Khi tham gia mua sắm tại chợ, du khách nên mang theo tiền lẻ mệnh giá nhỏ (10.000-50.000 đồng) để thuận tiện cho việc "mừng tuổi" người bán. Theo kinh nghiệm dân gian, những gói muối có hạt trắng đều, không vón cục được cho là mang lại nhiều tài lộc. Du khách nên chọn muối được gói bằng lá chuối tươi – biểu tượng của sự sum vầy.
Khi nhận muối, nên đặt tiền vào giỏ với thái độ trân trọng, tránh ném tiền hoặc mặc cả - đây là cách thể hiện sự tôn trọng đối với phong tục truyền thống lâu đời của phiên chợ.
